فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول – کلیات و تعاریف
مقدمه................................................................................................. 2
1-1 بیان مسئله..................................................................................... 4
1-2 هدف های تحقیق.............................................................................. 4
1-3اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن............................................. 4
1-4 سوالات و فرضیه های تحقیق.............................................................. 5
1-4-1 سوالات تحقیق............................................................................. 5
1-4-2 فرضیه های تحقیق........................................................................ 5
1-5 روش تحقیق................................................................................... 6
1-6 قلمرو تحقیق................................................................................... 7
1-7 محدودیت ها و مشکلات تحقیق............................................................ 7
1-8 تعریف مفاهیم.................................................................................. 7
1-8-1 عناوین مرتبط به واژه زندان............................................................ 12
*فصل دوم - تاریخچه، طبقه بندی، انواع و مشروعیت زندان
2-1 تاریخچه زندان در اسلام و ایران.................................................... ........................................................ 16
2-1-1 تاریخچه زندان در اسلام.................................................................. 16 2-1-2 تاریخچه زندان در ایران......................................................................................................... 21
2-2 طبقه بندی زندانیان بر حسب عناوین مختلف............................................. 23
2-2-1 جایگاه بحث طبقه بندی زندانیان در اسلام.............................................. 23
2-2-2 جایگاه بحث طبقه بندی در حقوق ایران................................................. 24
2-2-2-1 عناوین طبقه بندی در حقوق ایران................................................... 25
2-2-2-2 مصوب سازمان ملل در مورد طبقه بندی زندانیان................................. 30
2-2-2-3 نظر فقها و دانشمندان اسلامی در خصوص بحث طبقه بندی..................... 31
2-3 انواع و مدت حبس............................................................................ 22
2-3-1 انواع حبس در حکومت امام علی (ع).................................................. 23
2-3-2 انواع حبس از نظر فقهای اسلامی....................................................... 33
2-3-3 انواع حبس از لحاظ مدت آن............................................................. 34
2-3-4 مدت حبس از نظر مذاهب چهارگانه.................................................... 34
2-3-5 انواع حبس از نظر کیفیت محافظت و مراقبت از محبوسین........................ 35
2-3-6 انواع حبس از نظر اهداف آن............................................................ 35
2-3-7 تقسیم بندی زندان از نظر انگیزه های حبس........................................... 38
2-3-8 انواع زندان ها در آیین نامه ها و مقررات زندان های ایران........................ 39
2-3-9 انواع زندان ها در قرن حاضر........................................................... 39
2-4 مشروعیت حبس در اسلام، حقوق در منابع فقه .......................................... 40
2-4-1 مبانی فقهی حبس........................................................................... 40
2-4-2 مشروعیت زندان از دیدگاه احادیث و روایت................................... ....... 42
2-4-3 مشروعیت حبس در اسلام و قوانین موضوعه......................................... 42
2-4-4 مشروعیت زندان در قرآن کریم.......................................................... 44
2-4-4-1 آیه اول.................................................................................... 44
2-4-4-2 آیه دوم.................................................................................... 47
2-4-4-3 آیه سوم................................................................................... 55
2-4-4-4 آیه چهارم................................................................................. 58
2-4-5 مشروعیت زندان از دیدگاه سنت......................................................... 60
2-4-7 مشروعیت زندان از نظر اجماع......................................................... 63
2-4-6 مشروعیت زندان از نظر عقل........................................................... 64
2-5 امام علی (ع) موسس زندان های اصلاحی................................................ 66
2-5-1 مراحل اصلاح و تربیت مجرمین از دیدگاه امام علی (ع)........................... 66
2-5-2 زندان در حکومت امام علی (ع)......................................................... 67
فصل سوم : جایگاه زندان و زندانی
3-1 جایگاه زندان در اسلام....................................................................... 73
3-1-1 راه هایی که برای تقلیل زندانی در اسلام پیش بینی شده است..................... 74
3-2 فلسفه وجود زندان........................................................................... 75
3-3 اهداف مجازات زندان در اسلام............................................................. 77
3-3-1 هدف شریعت از اجرای قوانین بشری.................................................. 79
3-3-2 اصول حاکم بر مجازات های اسلامی................................................... 79
3-3-3 دیدگاه اسلام و کیفر حبس............................................................... 80
3-3-4 جایگاه زندان در جایگاه های اسلامی.................................................. 81
3-3-4-1 زمان اجرای مجازات ها............................................................... 82
3-3-4-2 نمونه هایی از زندان های اسلامی.................................................. 83
3-4 جایگاه های زندان در حقوق................................................................ 84
3-4-1 اهداف مجازات زندان در حقوق ایران.................................................. 86
3-4-2 اهداف کلی مجازات........................................................................ 87
3-2 تاثیر محیط زندان بر زندانی................................................................. 88
3-2-1 عوامل ایجاد تکرار جرم در زندان یا همان اثر منفی زندان......................... 89
3-2-2 آسیب پذیری حبس........................................................................ 91
3-2-3 ضرر و زیان های زندان.................................................................. 91
3-3 روش های مختلف اصلاح و تربیت مجرمان.............................................. 95
3-3-1 جایگاه حبس در اسلام.................................................................... 97
3-3-2 اهداف اصلاح و تربیت در اسلام........................................................ 98
3-3-3 روش های اصلاح و تربیت زندانیان.................................................... 100
3-4 کارکردها و پیامدهای زندان................................................................. 104
3-4-1 کارکردهای زندان.......................................................................... 104
3-4-2 پیامدهای زندان............................................................................ 105
3-4-3 محاسن و معایب حبس.................................................................... 107
3-5 دیدگاه موافقان و مخالفان کبفر حبس...................................................... 108
3-5-1 دیدگاه موافقان کیفر حبس............................................................... 108
3-5-2 دیدگاه مخالفان کیفر حبس................................................................ 109
3-6 جایگزین های حبس.......................................................................... 111
3-6-1 مجازات زندان و جایگزین آن............................................................ 112
فصل چهارم : احکام موارد زندان
4-1 احکام زندان در اسلام و حقوق............................................................. 117
4-1-1 حکم زندان در اسلام...................................................................... 117
4-1-1-1 تعزیر از دیدگاه لغویان و فقیهان(مذاهب اسلامی)................................ 118
4-1-1-2 فرق میان حد و تعزیر................................................................. 119
4-1-2 تشویق و تنبیه زندانیان.................................................................. 121
4-1-3 صلاحیت مراجع صدور حکم............................................................ 123
4-1-4 حکم زندان و اجرای حد در حرم........................................................ 125
4-1-5 نمونه هایی از احکام زندانیان........................................................... 126
4-2 حبس مدیون و متهم از دیدگاه فقه ، مذاهب اسلامی و قوانین موضوعه........... 128
4-2-1 حبس مدیون از دیدگاه فقه............................................................... 128
4-2-2 حبس مدیون در مذاهب اسلامی......................................................... 129
4-2-3 حبس مدیون از دیدگاه قوانین موضوعه.............................................. 134
4-2-4 حبس متهم.................................................................................. 135
4-2-4-1 متهم به دزدی.......................................................................... 136
4-2-4-2 حبس متهم به دزدی تا حضور شهود.............................................. 137
4-2-4-3 حبس متهم تا تعدیل شهود........................................................... 137
4-2-4-4 حبس متهم مدعی مال................................................................. 138
4-3 موارد و موجبات زندان بر اسلام........................................................... 138
4-3-1 زندان در جرایم ضد امنیتی.............................................................. 138
4-3-1-1 حبس باغی.............................................................................. 138
4-2-1-2 حبس راهزنان.......................................................................... 139
4-3-1-3 حبس اسیر.............................................................................. 139
4-3-2 زندان در جرایم ضد نفس................................................................ 140
4-3-2-1 متهم به قتل............................................................................. 140
4-3-1-2 کسی که فردی را نگه دارد تا او را به قتل برساند............................... 141
4-3-2-3 آمر به قتل............................................................................... 142
4-3-2-4 حبس قاتل به فرمان مولا............................................................. 142
4-3-2-5 فرد یا فردی که قاتل را از دست اولیاء مقتول فرار دهد......................... 143
4-3-2-6 حبس کسی که برده اش را بل عذاب و شکنجه بکشد........................... 143
4-3-2-7 حبس قاتل تا تکمیل شرایط........................................................... 144
4-3-2-8 حبس قاتل فراری....................................................................... 144
4-3-2-9 حبس قاتل پس از عفو و اولیاء مقتول............................................. 145
4-3-2-10 حبس کسی که می خواهد فرزندش را بکشد.................................... 145
4-3-3 زندان در جرایم مربوط به دین.......................................................... 146
4-3-3-1 حبس برای ممانعت از ارتکاب محارم الهی........................................ 146
4-3-3-2 حبس زناکار با خواهر خویش........................................................ 147
4-3-3-3 حبس زن مرتد.......................................................................... 149
4-3-3-4 حبس ایلا کننده......................................................................... 149
4-3-3-5 حبس مظاهر............................................................................ 150
4-3-3-6 حبس برای اقدام حد................................................................... 150
4-3-4 زندان در جرایم مربوط به مال.......................................................... 152
4-3-4-1 حبس خودداری کننده از ادعای دین................................................ 152
4-3-4-2 حبس غاضب بر خورندهد مال یتیم و خیانت کننده امانت........................ 155
4-3-4-3 حبس عامل خیانت کار................................................................. 156
4-3-4-4 حبس ناقب............................................................................... 157
4-3-4-5 حبس سارق برای بار سوم........................................................... 157
4-3-4-6 مفلس ................................................................................... 158
4-3-4-7 حبس ممتنع از ادعای دین............................................................ 158
4-3-4-8 حبس راهن.............................................................................. 160
4-3-4-9 حبس تارک نفقه........................................................................ 160
4-3-4-10 حبس مدعی علیه منکر وجود محکوم به ....................................... 161
4-3-4-11 حبس نباش............................................................................ 161
4-3-4-12 حبس طرار ، مختلس................................................................ 161
4-3-4-13 حبس کفیل............................................................................ 162
4-3-4-14 حبس ملتوی در محکمه............................................................ 162
4-3-4-15 حبس مدعی علیه که نکول پیشه کند............................................. 162
4-3-4-16 حبس مدعی الیه تا حضور شهود................................................. 162
4-3-5 زندان در شهادت.......................................................................... 163
4-3-5-1 حبس شهود............................................................................. 163
4-3-5-2 حبس شاهد دروغگو.................................................................. 163
4-3-6 حبس تراشنده و از بین برنده موی زنها.............................................. 163
4-3-7 حبس زننده برده خویش................................................................. 165
4-3-8 حبس مردم آزار........................................................................... 165
4-3-9 حبس برای ترک واجبات و ارتکاب محرمات.......................................... 165
4-3-10 حبس ساحر ، کاهن و عارف.......................................................... 166
4-3-11 زندان عالم فاسق ، طبیب ، جاهل و مکری مفلس................................. 168
4-3-12 حبس برای توبه از گناه................................................................ 169
4-3-13 حبس قائلان به خدایی علی( علیه السلام)........................................... 170
4-3-14 حبس برای شراب و مست کننده...................................................... 171
4-3-15 حبس مشروبخوار در ماه مبارک رمضان........................................... 171
4-3-16 حبس آزار دهنده زن خویش.......................................................... 172
4-3-17 حبس بنده فراری........................................................................ 172
فصل پنجم : حقوق زنان و زندانی
5-1 حقوق زندانی در قرآن و روایات........................................................... 176
5-1-1 ارزش های انسان در قرآن و از دیدگاه اسلام........................................ 176
5-2 حقوق زندانی از دیدگاه اسلام و حقوق موضوعه...................................... 178
5-2-1 قواعدی که اسلام درباره رفتار با زندانیان منظور داشته........................... 181
5-2-2 حقوق عمومی زندانیان................................................................... 181
5-3 مصادیق حقوق زندانی....................................................................... 183
5-3-1 آزادی انجام معامله........................................................................ 183
5-3-2 آزادی نکاح یا طلاق...................................................................... 184
5-3-3 آزادی شهادت ............................................................................. 184
5-3-4 آزادی ایراد سخنرانی ، تالیف و نظایر آن............................................. 184
5-3-5 آزادی اشتغال به مشاغل مختلف........................................................ 185
5-3-6 آزادی در ورزش.......................................................................... 185
5-3-7 لزوم توجه به تمایلات و سلیقه های شخصی زندانی................................ 185
5-3-8 حق ملاقات با خانواده.................................................................... 185
5-3-9 تفکیک زندانیان در مورد لازم.......................................................... 186
5-3-10 حق برخورداری از بهداشت عمومی و فردی...................................... 186
5-3-11 حق برخورداری از خوراک و پوشاک مناسب...................................... 188
5-3-12 آزادی رفت و امد شاگرادان و مستمعان زندانی.................................... 189
5-3-13 حق برخورداری از آسایش روحی .................................................. 189
5-3-14 حق زنان در زندان...................................................................... 190
5-3-15 بازرسی وضع زندانیان................................................................. 190
5-3-16 منع تادیب و تنبیه زندانیان............................................................. 190
5-3-17 رسیدگی به جرائمی که در داخل زندان صورت می گیرد......................... 191
5-3-18 حق برخورداری از وکیل............................................................... 191
5-3-19 منع مطلق شکنجه...................................................................... 191
5-3-20 حق زندانی در آموزش های لازم..................................................... 192
5-3-21 حق زندانی در آزادی برقراری ارتباط................................................ 192
5-3-22 حق دسترسی به کتابخانه عمومی و اخبار و اطلاعات............................ 192
5-3-23 آزادی انجام شعائر دینی................................................................ 193
5-3-24 حق شرکت در مراسم اعیاد و مانند آن.............................................. 194
5-3-24-1 حق زندانی برای حضور در مراسم مذهبی...................................... 195
5-3-25 حق معالجه زندانی یا آزاد سازی..................................................... 196
5-3-26 حق زندانی در صورت تبرئه.......................................................... 197
5-3-27 حق رفاه زندانی......................................................................... 198
5-3-28 حق نفقه زندانی......................................................................... 199
5-3-29 حق تعجیل در محاکمه.................................................................. 201
5-3-30 حق زندانی در مورد همسرش با او.................................................. 203
5-3-31 حق جداسازی زنان از مردان در زندان.............................................. 204
5-3-32 جداسازی نوجوانان از سالمندان و مسلمانان از غیر مسلمانان.................. 206
5-3-33 فوت زندان............................................................................... 207
5-4 ارشاد و راهنمایی زندانیان.................................................................. 208
5-5 مخارج و مسکن زندانیان.................................................................... 209
5-5-1 مخارج زندان و زندانی در اسلام و حقوق............................................ 209
5-5-2 هزینه زندان و زندانیان در اسلام و روایت............................................ 213
5-5-3 کفالت خانواده زندانی..................................................................... 214
5-6 ملاقات با زندانی.............................................................................. 217
5-6-1 ملاقات از دیدگاه امام علی(ع)........................................................... 218
5-6-2 حق ملاقات با نزدیکان و غیر آنان...................................................... 219
5-6-3 انواع ملاقات در زندان.................................................................... 219
5-6-4 ملاقات زندانیان در آیین نامه و مقررات زندان های جمهوری اسلامی........... 220
5-7 مرخصی رفتن زندانیان...................................................................... 221
5-7-1 دیدگاه امام صادق(ع) در خصوص مرخص زندانیان................................ 221
5-7-2 انواع مرخصی زندان..................................................................... 222
5-7-3 مرخصی زندانیان در آیین نامه جمهوری اسلامی ایران............................ 222
5-8 کار و اشتغال در زندان....................................................................... 223
5-8-1 کار از دیدگاه امام جعفرصادق(ع)...................................................... 223
5-8-2 حق اشتغال برای زندانی................................................................. 224
5-8-3 کاریابی جهت زندانیان.................................................................... 225
5-8-4 ایجاد اشتغال برای زندانیان در درون زندان........................................... 226
5-8-5 نکات لازم جهت اشتغال در زندان....................................................... 227
5-8-6 انواع اشتغال در زندان................................................................... 229
5-8-7 مراحل اشتغال به کار زندانی............................................................ 229
5-9 ارتباط زندانی با خارج از زندان............................................................ 231
5-10 عفو و بخشندگی در زندان................................................................ 232
5-10-1 عفو و بخشندگی در (قرآن ، روایات، سنت و فقه)................................ 232
5-10-2 اقتصاد عفو و بخشندگی............................................................... 237
5-10-3 عفو و بخشندگی در قانون مجازات اسلامی........................................ 238
5-11 آینده زندانی................................................................................. 238
5-12 آزادی از زندان.............................................................................. 239
نتیجه گیری........................................................................................... 242
منابع فارسی......................................................................................... 248
منابع عربی........................................................................................... 251
منابع انگلیسی....................................................................................... 260
مجلات................................................................................................. 261
قوانین................................................................................................. 262
پایان نامه............................................................................................. 262
فصل اول
کلیات و تعاریف
مقدمه
این پژوهش به «بررسی تطبیقی احکام زندان و زندانی در حقوق و مذاهب اسلامی» می پردازد. زندان مقوله ای است که با جرم و بزه و انحراف (از قوانین و عرفیات و اخلاقیات) در جامعه مرتبط می باشد. در طول تاریخ انسان همواره کسانی بوده اند که برخلاف قوانین و مقررات جامعه حرکت کرده اند و سیستم های حکومتی جوامع نیز برای جلوگیری از به انحراف کشیده شدن جامعه و حمایت از قوانین و اخلاقیات آن مجازات هایی را برای چنین افرادی در نظر گرفته اند، زندان یکی از این راهها و ابزارها که از یک طرف برای تنبیه و مجازات و از طرف دیگر برای برگرداندن افراد مجرم به زندگی عادی در جامعه است. دیدگاههای مختلفی در مورد مجازات زندان برای مجرمان وجود دارند که برخی بر تایید این شیوه برای تادیب مجرمان صحه می گذارند برخی هم معتقدند که زندان نه تنها باعث تادیب و کاهش جرم نمی شود بلکه باعث می شود که افراد زندانی در کنش متقابل با سایر زندانیان به روش های جدید ارتکاب جرم دست پیدا کنند و همینطور اینکه فضای زندان بر ارتکاب مجدد جرم به هنگام آزادی تاثیر زیادی دارد. به طور خلاصه می توان گفت زندان بخش مهمی از مجازات های در نظر گرفته شده برای جرایم مختلف را تشکیل می دهد، که پرداختن به آن از حیث حقوقی ضروری به نظر می رسد. دین اسلام به عنوان کاملترین دین الهی که همه مسایل فردی و اجتماعی زندگی بشر را مد نظر قرار داده است، فقط به صورت آرمانی جامعه نپرداخته است، لذا دین اسلام با توجه به واقعیت های زندگی بشر و جایز الخطا بودن انسان راهکارها و ابزارهایی برای هدایت انسانها و تادیب کسانی که با عمل خود به زندگی افراد دیگر و جامعه صدمه می رسانند، در نظر گرفته است. مجازات زندان که در دین اسلام و توسط حکومت ها و خلفا به عنوان ابزار مجازات( تنبیه و یا درمان و اصلاح ) در نظر گرفته شده است، در بین مداهب مختلف اسلامی، چه شیعه و چه مداهب مختلف اهل سنت به آن پرداخته شده است. این پژوهش هم در واقع در پی بررسی دیدگاههای هر کدام از مذاهب مختلف در باره زندان و زندانی است تا به یک تبیین جامع و دقیق از مسأله بپردازد.
1-1بیان مسأله:
موضوع تحقیق بررسی تطبیقی احکام زندان و زندانی در حقوق و مذاهب اسلامی می باشد. در این پژوهش وضعیت زندان و زندانی در مذاهب پنجگانه اسلام(امامیه، مالکیه، شافعیه، حنفیه و زیدیه) و همینطور حقوق ایران مورد بررسی قرار گرفته است. جایگاه زندان و زندانی در این مکتب انسان ساز، با توجه به شأن و کرامت و حفظ حقوق انسانها بسیار ارزشمند و مفید بوده و نقش زندان را در زندگی اجتماعی افراد زندانی، نقشی مؤثر و سازنده بیان می کند.
1-2هدفهای تحقیق:
تبیین جایگاه زندان و زندانیان در حقوق و مذاهب اسلامی، بررسی و تبیین نقش زندان بر افراد زندانی و زندگی اجتماعی و خانوادگی آنها، بررسی سیر تاریخی پدیده زندان و زندانی در اسلام و حقوق ایران، شناخته شدن محیط زندان و عملکرد آن برای افراد مجرم و جامعه، اینکه معیار جامعه برای زندانی کردن افراد مجرم چیست و در نهایت هدف از وجود زندان و زندانی چیست و با زندانی کردن افراد چه نتیجه ای عاید فرد و جامعه خواهد گردید.
1-3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن:
از دلایل اصلی انتخاب و انجام این پژوهش علاقه به موضوع، بررسی وضعیت سیر تاریخی زندان و زندانی جایگاه زندانی در اسلام و حقوق، اینکه زندانی مانند هر انسان دیگری حق حیات و زندگی دارد و زندان در دوره های مختلف محیطی برای اصلاح و تربیت افراد بوده و یا فقط حنبه تنبیه و تحدید برای آنان داشته است. زندان از جمله ابزار و وسایل جلوگیری از بروز انحرافات در جامعه می باشد و در جوامع مختلف از آن برای تأدیب و تنبیه افراد مجرم استفاده می شود. از این رو ضروری به نظر می رسد که دیدگاههای متعدد در این حوزه جمع آوری گردد؛ تا بتوان به تبیین دقیقی از جایگاه زندان و نقش آن در جلوگیری و یا ایجاد انحراف و جرم در جامعه دست یافت. دین اسلام به عنوان کاملترین دین الهی که تمامی زوایای زندگی بشر را مد نظر داشته، از مسأله جرم و بزه و انحراف در جامعه غافل نمانده و برای جلوگیری از بروز جرم و تأدیب مجرمان و باز گرداندن آنها به زندگی معمولی در جامعه تدابیری اندیشیده است. مذاهب مختلف اسلامی هر کدام با نگاه ویژه خود به این مسأله نگریسته اند. فهم جایگاه واقعی و حقیقی زندان در دین اسلام در جامعه ما به عنوان یک جامعه دینی بسیار مهم است؛ از طرف دیگر وجود جرایم متعدد و وجود قانون زندان برای بسیاری از این جرایم ضرورت درک مسأله را روشن می سازد. لذا این پژوهش در صدد است تا جایگاه زندان و نقش آن را در در جامعه بررسی کند.
1-4 سوالات و فرضیه های تحقیق:
1-4-1- سوالات تحقیق
1)زندان در حقوق و مذاهب اسلامی چه جایگاهی دارد؟
2)نقش زندان در زندگی اجتماعی افراد مجرم یا افرادی که به دلایل مختلف جرمی را مرتکب شده اند و زندان محل مجازات آنها شده است، چگونه است؟
3)وضعیت زندان ها و حقوق زندانیان با توجه به احکام مذاهب اسلامی در تاریخ اسلام چه تغییراتی را پذیرفته است؟
1-4-2- فرضیه های تحقیق:
1) زندان در گذشته بیشتر به خاطر تحدید و شکنجه افراد به کار رفته است و اکنون جنبه اصلاحی و تربیتی دارد.
2) زندان از دیدگاه مذاهب پنجگانه اسلامی و حقوق مشروع می باشد.
3) مذاهب مختلف اسلامی دارای وجوه اشتراک زیادی در احکام و حقوق زندان و زندانی هستند.
4) بین احکام زندان و زندانی در حقوق موضوعه ایران و مذاهب اسلامی مطابقت وجود دارد.
1-5 روش تحقیق:
این پژوهش به روش کتابخانه ای است که در واقع به شیوه اسنادی- تاریخی به تحلیل مسأله می پردازد. در این روش ابتدا منابع مکتوب موجود در حوزه پژوهش گردآوری شده و در نهایت با تقسیم بندی مباحث مختلف و دیدگاه مذاهب اسلامی بر حسب سؤالات و فرضیه های تحقیق در حوزه زندان و زندانی به تبیینی دقیق از مسأله دست می یابد. با توجه به اینکه گردآوری اطلاعات در این پژوهش بر اساس تحقیق کتابخانه بوده لذا در صدد می باشیم که آنچه که از طریق مطالعه کتاب ها در این زمینه بدست آمده با آنچه در محیط زندان و تأثیری آن بر روی افراد زندانی مطابقت دارد یا نه.
تقسیم مطالب
فصل اول: کلیات موضوع(طرح مسئله، هدف پژوهش، روش تحقیق، بیان موضوع و انگیزه تحقیق، کاربرد تحقیق، سؤالات و فرضیات تحقیق، محدودیت ها و مشکلات تحقیق) و تعریف مفاهیم می باشد.
فصل دوم: به بررسی تاریخچه حبس در اسلام و ایران، طبقه بندی زندان بر حسب عناوین مختلف، انواع و مدت حبس، مشروعیت حبس از دیدگاه اسلام، حقوق و منابع چهارگانه فقه اسلامی(کتاب، سنت، اجماع و عقل)و همچنین حبس از دیدگاه امام علی(ع) به عنوان مؤسس زندانهای اصلاحی.
فصل سوم: جایگاه زندان و زندانی در اسلام و حقوق، تأثیر زندان بر زندانی ، کارکردهای و پیامدهای زندان، روشهای مختلف اصلاح و تربیت مجرمان، دیدگاه موافقان و مخالفان کیفر حبس و جایگزین های مجازات حبس بحث می شود.
فصل چهارم: این فصل در واقع شناسه اصلی پایان نامه را تشکیل می دهد در خصوص احکام و موارد زندان، موارد و موجبات زندان در حقوق و مداهب اسلامی و بیان دیدگاههای هر کدام و تطبیق آنها با همدیگر بحث و بررسی می شود .
فصل پنجم: انواع مختلفی از حقوق زندانی در مذاهب اسلامی و ایران را بیان می کند و در پایان فصل نتیجه گیری و نظر نهایی دانشجو در خصوص پژوهش انجام شده و هم چنین پیشنهادات، ایرادات و اشکالات تحقیق می پردازد.
1-6 قلمرو تحقیق:
آنچه که در این پژوهش به عنوان احکام زندان و زندانی در مذاهب اسلامی و حقوق ایران بیان شده می تواند مورد توجه و استفاده علمای حقوق، دانش پژوهان، قضات، وکلای دادگستری بویژه سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشوردر جهت پیشبرد اهداف عالیه اسلام در زمینه احکام و حقوق زندان و زندانی قرار گیرد.
1-7 محدودیت ها و مشکلات تحقیق:
تنها مشکلی که در این مورد وجود داشت کمبود منابع و به سختی پیدا کردن منبع تحقیق به خصوص در مورد احکام زندان و زندانی در مذاهب اسلامی می باشد و اگر بخواهیم مجموعه کاملی از این تحقیق جهت استفاده کنندگان عزیز آن بدست آوریم به زمان کافی و زحمت و تلاش وافری نیازمندیم.
1 -8 تعریف مفاهیم
جرم: جرم و جریمه از جرم به فتح جیم و سکون راء گرفته شده که به معنی قطع کردن است؛ به قول راغب اصفهانی اصل معنای جرم عبارت از: کندن و قطع میوه از درخت می باشد(سپهری،1373، 26-25).
جرم و جریمه در لغت به ارتکاب کارهای زشت و ناپسند و مخالف حق و عدل اطلاق
می شود(فیض،1369، 68-67). جرم و مشتقات آن بیش از شصت بار در قرآن آمده است(عبدالباقی، بی تا،167- 166)
جرم در اصطلاح: عبارت از امور ممنوع شرعی که خداوند متعال به وسیله اجرای مجازات حد یا تعزیر مردمان را از از ارتکاب آن بازداشته است(عوده، 1402ه ق ،ج 1،66).
جرم در شریعت اسلامی عبارتست از: هرگونه عصیان نسبت به اوامر و نواهی خداوند. اما جنایت آن جرمی است که شارع مقدس بر آن کیفر دنیوی قرار داده است اگر چه بر دایره ای تنگتر از آن مثل جراحت و قتل اطلاق می شود( التسخیری، بی تا، 9). مجازات به هر عملی گفته می شود که به منظور جلوگیری و تکرار تخلفات از قانون طراحی شده است.
از نظر حقوقی جرم هر فعل یا ترک فعلی که مطابق قانون قابل مجازات یا مستلزم اقدامات تأمینی و تربیتی باشد جرم محسوب می گردد(عبدی، 1377،33).
مجرم: کسی است که با انجام عمل خلاف شرع و قانون مرتکب جرم شده است. مجرم نه تنها در حین تحمل کیفر بایستی اصلاح و تربیت شود بلکه در هنگام خروج از زندان و پس از کسب آزادی باید مورد راهنمایی و حمایت قرار گیرد تا مجدداً مرتکب جرم نگردد.
واژه زندان در لغت، قرآن و حدیث به معانی سجن، حبس، امساک، حصر و نفی آمده است.
1)سجــــن:
الف)سجن در لغت: صحاح اللغة «السبجن: الحبس و السجن بالفتح: المصدر و قد سجنه یسجنه ای حبسه» (الجوهری، 1407ه،ج5 ،2133). المفردات فی غریب القرآن «الحبس: الحبس فی السجن. وقرئ(رب السجن احب الی) بفتح السین وکسرها. قال: لیسجننه حتی حین و دخل معه السجــــن فتیان ...»( راغب اصفهانی، 225).
ب)سجن در قرآن: «رب السجن احب الی مما یدعوننی الیه» ای خدا رنج زندان خوش تر از این کار زشتی است که زنان بر من روا دارند( یوسف/33). «لا جعلنک من المسجونین» باز فرعون به حضرت موسی (ع) گفت اگرغیر من خدایی را بپرستی، البته تو را به زندان خواهم کشید( شعرا / 29).
ج)سجن در حدیث: هر یک از لفظ های سجن و حبس در موارد فراوان بر زبان پیامبر اکرم(ص) جاری شده است:
1)هنگامی که عموی پیامبر(ص) ابوطالب پرسید آیا می دانی این قوم به چه منظوری برای تو تشکیل جلسه می دهند؟ فرمود: «یریدون أن یسجنونی او یقتلونی او یخرجونی» یعنی می خواهند مرا زندانی کنند یا بکشند یا بیرونم کنند( رضا، بی تا، ج6 ،361 ).
2)در حدیث ابوسعید آمده که آن حضرت (ص) فرمودند: یؤتی بکتابه فیوضع فی سجین(نامه عملش را به او می دهند و در سجین قرار می گیرد) سجین صیغه مبالغه از کلمه سجن است(ابن اثیر، بی تا، 344 ).
3) همانطور که نقل کرده اند: ما شیء احق بطول سجن من لسان ( یعنی چیزی سزاوارتر برای زندانی کردن از زبان وجود ندارد) ( ابن منظور، 203).
2) حبــــــس:
الف)حبس در لغت: القاموس المحیط«الحبس: المنع کالمحبس کمقعد. حبسه یحسبه.... »( فیروز آبادی، وفات 817ه ،ج2 ،213).
در فرهنگ معین حبس به معنی زندانی کردن و بازداشتن آمده است. در جای دیگر حبس چنین تعریف شده است: «سلب آزادی و اختیار نفس در مدت معین و یا نامحدود به طوریکه در آن، حالت ترخیص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار وجود داشته باشد آنرا توقیف گویند نه حبس»( جعفری لنگرودی، 1374، 208) .
ب)حبس در قرآن: «تحسبونهما من بعد الصلاه فیقسمان باالله ارتبتم» شاهدان را نگه دارید اگر از آنها (دو شاهد) بدگمانید تا بعد از نماز آنها را سوگند دهند که ما به حق شهادت می دهیم»( مائده / 106).
«و لئن اخرنا عنهم العذاب الی امه معدوده لیقولن ما یحبسه: اگر ما عذاب را از آن منکران معاد تا وقت معین به تعویق اندازیم، آنها به جای آنکه توبه از گناه کنند تمسخر و استهزاء کرده و گویند چه موجب تأخیر عذاب شده(هود/ 8).
دو واژه سجن و حبس دارای یک معنای کلی هستند و آن همان ممانعت از دخل و تصرف آزاد و جلوگیری از انجام عمل آزادانه است. سجن به معنای زندانی کردن و حبس به معنای منع، بازداشت، سلب آزادی و محدود و محصور کردن است(قندرو بیجارپس، 1386، 56).
3) امساک: «والتی یاتین الفاحشه من نساءکم فاستشهدوا علیهن اربعه منکم فان شهدوا فأمسکوهن فی البیوت» زنانی که عمل ناشایسته کنند چهار شاهد مسلمان بر آنها بخوانید چنانچه شهادت دادند در این صورت آنها را در خانه نگه دارید( نساء / 15).
4) حصر: «فاقتبلوا المشرکین حیث وجدتموهم و خذوهم واحصروهم »آنگاه مشرکان را هر جا یابید به قتل برسانید و آنها را دستگیر و محاصره کنید (توبه /15 ).
5) نفی: «انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فساداً أن یقتلوا او یصلبوا و تقطع أیدیهم و أ رجلهم من خلاف او ینفوا من الارض» همانا کیفر آنان که با خدا و رسول او (ص) به جنگ برخیزند و به فساد کوشند در زمین جز این نباشد که آنها را به قتل رسانند یا به دار کشند و یا دست و پایشان بر خلاف ببرند(یعنی دست راست را با پای چپ و یا به عکس)یا با نفی بلد و تبعید از سرزمین صالحان دور کنند(مائده / 33).
زندان در لغت به معنب بندیخانه، جایی که محکومان و تبهکاران را در آنجا نگه می دارند و حبس است(شمس، 1382، 24).
امروزه در معنی زندان اختلاف نظر وجود دارد اینکه زندان محل است یا خود یک نوع جریان سیال زندگی است؛ به هر حال زندان زاییده جرم و جرم زائیده گناه و گناه زائیده انحراف است(آخوندی، 1368، 76).
بستانی حبس را چنین تعریف کرده است: سجن یا حبس عبارت است از آن مکانی که در آن محکومان به ارتکاب گناهان و جرایم موجب زندان که خود به ارتکاب آن اعتراف کرده و یا متهمانی که به اتهام وارده اعتراف نکرده زندانی می شوند، ممکن است زندان به خاطر چیز دیگری غیر از گناه مثل دیون مالی و یا قرار گرفتن در دست دشمن و اسرای جنگی و امثال آن باشد(ا دائره المعارف ، بی تا ، ج 9 ، 508).
محققین حقوق جزا معتقدند: حبس یعنی سلب آزادی و اختیار نفس در مدت معین یا نامحدود به طور کلی که در زمان آن حالت انتظار و ترخیص وجود نداشته باشد، چون اگر حالت انتظار وجود داشته باشد آن را توقیف و یا (بازداشت) گویند ( جعفری لنگرودی ، 1374، 208).
تعریف زندان از نظر قانون: زندان محلی است که متهمان و محکومان با قرار و حکم کتبی مقام قضایی موقتاّ یا برای مدت معینی و یا بطور دائم به منظور اصلاح و تربیت و درمان نارسائیها و بیماریهای اجتماعی و تحمل کیفر نگهداری می شوند(آیین نامه مقررات زندانهای جمهوری اسلامی ایران، ص1).
در آیین نامه زندانهای ایران نیز زندان چنین تعریف شده است: زندان عبارتست از محل حفاظت محکومان و موسسه ای است تربیتی و درمانی که زندانـی را به حکم مقامات صلاحیتدار قانونی برای مدتی که محکوم به اقامت در این محل می شوند ، پذیرفته و نسبت به اسکان و حفاظت و بهداشت و درمان نارسائی و بیماری ها و همچنین آموزش و پــــرورش علمی و حرفه ای و تهیه موجبات عادت دادن آنان به زندگانی عادی اهتمام و اقدام می نماید(آیین نامه زندانها و بازداشتگاهها مصوب 1347 به نقل سپهری، 1373،78)
زندان از نظر حقوقدانان: محلی است که محکومین را در جهت حفظ امنیت اجتماعی و رعایت حقوق شاکی(اعم از خصوصی یا عمومی) و رعایت سایر حقوق زندانی به جز آنچه در حکم قید شده، و به منظور اصلاح و تربیت بواسطه جلوگیری از تکرار جرم با مجوز مرجع قضایی و یا مسئولین زندان در آنجا نگهداری می کنند( شمس، 1375، 17).
معنای اصطلاحی زندان به عنوان کیفر و مجازات مشخص شده است از معنای لغوی گرفته شده؛ چرا که با حبس شدن مجرم در زندان در واقع از او سلب آزادی می شود. آنچه که از مفهوم لغوی و اصطلاحی حبس مستفاد می شود اینست که فرد نتواند بدون اراده فرد دیگر و به طور آزادانه رفت و آمد نماید و یا اینکه در محیطی مثل زندان یا بازداشتگاه از اختیار کامل برخوردار نیست.
1-8-1 عناوین مرتبط با واژه زندان
بازداشت موقت: برای تعیین تکلیف متهمان صورت می گیرد و پیش از آن است که حکم نهایی از سوی حاکم شرع و مراجع قضایی صادر شود، بازداشت موقت برای روشن شدن وضع متهم در اسلام مجاز است(قرشی، 1354، 157).
بازداشتگاه: محلی است که به منظور حفظ امنیت اجتماعی و رعایت حقوق شاکی اعم از خصوصی و عمومی و جلوگیری از امحاء و مخدوش کردن صحنه جرم و نیز پیشگیری از فرار متهم و حفظ جان وی با رعایت سایر حقوق متهم (بازداشت شده) بویژه حفظ شئونات وی تا هنگام صدور حکم متهم را با مجوز مرجع قضایی و به تشخیص مسئولین بازداشتگاه در آنجا نگهداری می کنند( شمس، 1375،20).
علم زندانها: علمی است که انواع مجازاتها و اقدامات تأمینی، طرز اجرا و تطبیق آنها با شخصیت زندانیان و تشکیلات زندانها و اصولی را که رعایت آنها در بهبود وضع زندانیان و آماده کردن آنها برای بازگشت به محیط عادی اجتماعی مؤثر است مورد بحث قرار می دهد، هم چنین تکالیف و وظایف زندانیان را در حدود حقوق آنان از موقع بازداشت و یا در ضمن اجرای کیفرهای سالب آزادی و یا اقدامات تأمینی تعیین می کند(همان منبع، 12).
مراکز باز پروری: مراکز باز پروری معالجه متهمان و محکومان معتاد و اردوگاهای کار برای نگهداری معتادان که طبق حکم مقامات قضایی برای مدتی در این مرکز نگهداری می شوند(وائلی، 1362، 135- 134)
تعلیق مجازات: تعلیق اجرای مجازات محکومیت هایی که قاضی در زمان صدور حکم اجرای آنها را معلق می دارد. تعلیق بر دو نوع است ساده و مراقبتی. مدت تعلیق یا مدت آزمایشی از هیجده ماه تا سه سال است موارد آن در قانون ذکر شده و قاضی نمی تواند مواردی را بر آن اضافه کند. اهداف تعلیق مجازات عبارت است از: جلوگیری از سوء مصاحبت مجرم با زندانیان سابقه دار، کمک به مجرم برای اجتماعی شدن و بازگشت به زندگی عادی در جامعه، صرفه جویی در هزینه های زندان و استفاده جامعه از کار و فعالیت مجرمین می باشد( ولیدی، 1379، 8 ).
کانون اصلاح و تربیت: مرکزی است جهت نگهداری اصلاح و تربیت تهذیب اطفال غیربالغ بزهکار یا بزهکارانی که کمتر از هیجده سال تمام سن داشته باشند، که در این مرکز بر حسب نوع واستعداد این افراد امکانات رفاهی، فرهنگی، حرفه آموزی، بهداشتی و تربیت بدنی وجود دارد. کانون اصلاح و تربیت مرکزی است که اطفال بزهکار به حکم دادگاه اطفال برای آموزش علمی و حرفه ای و تربیت و تهذیب اخلاق در آنجا نگهداری می شوند(گودرزی بروجردی، 1383، 172 )
مجازاتهای بازدارنده: تأدیب یا عقوبتی است که از طرف حکومت به منظور حفظ نظم مراعات مصلحت اجتماع در قبال تخلف از مقررات و نظامات حکومتی تعیین می گردد؛ از قبیل حبس جزای نقدی، تعطیل محل کسب، لغو پروانه و محرومیت از حقوق اجتماعی و اقامت در نقطه یا نقاط معین و منع از اقامت در نقط و یا نقاط معین و مانند آن( ماده 17 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370).
کیفرهای تکمیلی: مجازاتهای تکمیلی مجازاتهایی را گویند که مجرم علاوه بر محکومیت به مجازات اصلی، بدان نیز محکوم می شود. مثل کسی که در ماههای حرام مرتکب قتل شده، علاوه بر پرداخت دیه به پرداخت یک سوم آن نیز محکوم می گردد( سپهری، 1373، 37 ).
مجازات تبعی: مجازاتی گویند که بنا بر حکم اصلی مجرم بدان کیفر می شود خواه حکم به مجازات اصلی صادر شده باشد یا نه مثل محرومیت قاتل از ارث. مجازات بدلی: کیفری است که در شرایط خاص جای کیفر اصلی را می گیرد مانند پرداخت دیه در صورت مصالحه به جای قتل. مجازات اصلی: قصاص در قتل، حدود، قصاص و تعزیرات است(سپهری، 1373، 36). باید توجه داشت که فرق بین کیفرهای تکمیلی و تبعی که هر دو علاوه بر مجازات اصلی اجرا می شوند این است که در کیفرهای تکمیلی تصریح قاضی ضرورت دارد ولی در کیفر تبعی لازم نیست (جندی، 942 ه ق ، 36) .
فصل دوم
تاریخچه، طبقه بندی، انواع و مشروعیت زندان
2-1 تاریخچه زندان در اسلام و ایران
2-1-1تاریخچه زندان در اسلام
روایات فراوانی به طرق گوناگون از پیشوایان معصوین (ع) رسیده است که مجازات زندان را برای به کیفر رساندن بزهکار تجویز کرده اند؛ صاحب «دراسات فی ولایه الفقیه» روایات دال بر مشروعیت زندان از طریق شیعه و سنی را اجمالاً مستفیض بلکه متواتر می داند( المنتظری، 1408ه، ج2،431-430).
1) عن ابی عبدالله فی حدیث فی السرقه قال« تقطع الید و الرجل ثم لاتقطع بعد، لکن أن عاد حبس و أنفق علیه من بیت المال المسلمین»( طوسی، استبصار ، ج4 ، 281).
2) عن زراه عن ابی جعفر(ع) «فی رجل امر رجلاً بقتل رجل(فقتله) فقال «یقتل به الذی قتله و یحبس الامر بقتله فی الحبس حتی یموت» (همان منبع، فروع کافی ، ج7 ،270).
3) عن علی بن الحسین(ع) فی الرجل یقع علی اخته. قال«یضرب ضربه بالسیف بلغت منه ما بلغت فان عاش خلد فی السجن حتی یموت( حر عاملی، وسائل الشیعه ، ج 18، 387).
4) عن علی (ع) قال « اذا قطع الطریق اللصوص و اشهروالسلاح و لم یاخذوا مالاً و لم یقتلوا مسلماً ثم اخذوا حبسوا حتی یموتوا و ذلک نفیهم من الارض»( بقال، 323 ).
* دکتر عطیه مصطفی در کتاب (نظم الحکم بمصرفی عهد الفاطمیین ، بی تا، 289) می نویسد : زندان به این صورت که ما می بینیم که متهم یا مجرم در یک مکان تنگ زندانی می کنند در زمان پیامبر (ص) و عهد ابوبکر نبود، بلکه در آن دوران زندان عبارت بود از: بازداشت شخص و جلوگیری از تصرفات آزاد. اما اسیران جنگی در حظیره هایی که در کنار مسجد ساخته می شد، نگهداری می شدند چون در زمان عمر تعداد جمعیت رو به ازدیاد نهاد، زندان مخصوص جهت نگهداری افراد در نظر گرفته شد. از اینجا معلوم می شود که رسول اکرم (ص) زندان مخصوصی را برای زندان زنها در نظر گرفت، و چون وضع مالی مسلمانها مساعد نبود ناگزیر گوشه ای از مسجد را برای این منظور تعیین کرد. بعداً که نیاز در این مورد بیشتر شد مسلمان ها ناچار ساختمانی را جهت حبس کردن افراد خطاکار اختصاص دادند و در پرتو احکام و شریعت پیامبر(ص) که می بینیم فقها صراحتاً فتوی می دهند که زندان زنان با مردان و نیز زندان کودکان با بزرگسالان باید جدا باشد.
* ابن همام حنفی(1412ق، ج5، ص471) می گوید: در آن دوران، مکانی به نام زندان به مفهوم رایج امروز وجود نداشت، بلکه متخلفین، متهمین و اسیران را در مسجد و دهلیز حبس می کردند، تا این که عمر خانه ای در مکه به چهار هزار درهم خرید و آن را به زندان اختصاص داد. البته گفته شده است که در دوران عمر و عثمان نیز زندان به معنای اصطلاحی اش وجود نداشته است و در زمان خلافت امام علی (ع) بود که نخستین زندان ساخته شد.
* زمخشری (1411ق، 405) در این باره گفته است : علی(ع) نخست زندانی از نی ساخت و آن را (مانع) یا (نافع) نامید. پس دزدان آن را سوراخ کردند؛ بعد از ان زندان دیگر از گل ساخت وآن را (مخیس) نامید.
عمل زندانی کردن در زمان پیامبر اکرم (ص) معمول بوده بی آنکه مکان خاصی برای این مقصود اختصاص داشته باشد خانه، مسجد، دالان و مکان های دیگر از جمله این ها بود. هدف اصلی از حبس کردن تهدید آزادیهای شخص و آمد و رفت او بود. کمی محکومان به حبس موجب شد نیازی به ساختن زندان در اسلام نباشد(شیرازی، 87 ). در زمان پیامبر اکرم(ص)حبس زن و مرد به طور جداگانه انجام می گرفت.
در زمان ابوبکر، نیز وضعیت به همین نحو بوده و از ساخت زندان و زندانی کردن خبری نبوده است. برخی بر این باورند که نخستین زندان را عمر خلیفه دوم مسلمانان ساخت، چون در زمان ایشان اسلام رو به گسترش نهاد و نیاز به مکانی برای زندای کردن متهمان و متخلفان به طور جدی احساس شد، وی خانه ای از صفوان بن امیه به چهار هزار درهم خرید و آن را به زندان اختصاص داد(مصطفی، بی تا، 68).
در زمان پیامبر (ص) و ابوبکر جایی را در تاریخ به نام زندان نمی شناسیم، در آن دوران متهم را در مسجد حبس می کردند و طرف دعوی او و یا نماینده اش را، ملازم او قرار می دادند تا نتواند دست به فرار بزند. منظور پیامبر(ص) از این عمل این بود که متهم از آمیزش با دیگران باز دارد، و هر گاه متهم به جایی می رسید که سزاوار حدی از حدود الهی می شد، فورآً و بدون درنگ در باره اش اجرا می گردید، تا اینکه در زمان عمر بن خطاب محلی جهت حبس کردن مجرمان تعیین گشت(صبحی صالح ، بیروت، 321 ). زندانی که عمر بن خطاب تأسیس کرد و بعدا به نام زندان عارم نامیده شد بلکه، به طور قطع محل آن در مکه بوده ولی از نطر تاریخ در کدام قسمت مکه قرار داشته شناسایی نشده است.(وائلی ،1362، 131)
آن گونه که از متون تاریخی بر می آید، پیامبر اکرم(ص) اسیران جنگی را در بین مسلمانان تقسیم می کردند و نگهداریشان را به عهده آنان می گذاشتند، در پاره ای اوقات نیز متهمان و اسیران به طور موقت در مسجد نگهداری می شدند و در موارد خاصی آنها را به ستون های مسجد می بستند.(مروتی، 1386، 174)
پس از فتح مسلمین احکام کیفری اسلام عبارت بود از قصاص، حدود، دیات وتعزیرات بود، مسائل شرعی و اسلامی عمدتاً در زندانها رعایت نمی شد( قندرو بیجارپس، 1386، 91). با گسترش قلمرو حکومت ها و ایجاد تشکیلات حکومتی استفاده از زندان به صورت یک امر متداول گردید و نقش مهمی در گسترش حکومت ها و به دست گرفتن قدرت حاکمان (خلفای اموی و عباسی )گردید.
در زمان خلافت حضرت علی (ع) برای اولین بار در اسلام زندانی احداث شد که نافع نام داشت و زندان دیگری مخیس نام داشت(وائلی، 1386، 83). زندان در عهد آن حضرت (ع) بر اساس شریعت اسلامی و توجه به حقوق و شخصیت زندانیان بود.
زندان در عصر بنی امیه تغییر کرد تبدیل به کانونی برای مخالفان سیاسی بنی امیه شد. عمر اقدام به ساختن زندان نکرد او مسجدی خرید و از او برای زندان استفاده کرد( قندرو بیجارپس، 1386، 84-83 ).
معاویه نخستین کسى بود که براى زندانها شیوه و روشى ثابت پایهگذارى کرد در روزگار معاویه زندانها به چهره کامل خود درآمد و مجهز به نگهبان(زندانبان) شد(ساکت، 1361، 379 ). در زندانهای معاویه کتک زدن زندانیان کار رایجی بود، کمبود غذا و آب وسایر امکانات مورد نیاز، تفکیک میان زندانیان وجود نداشت. عمربن عبدالعزیز در این زمان سعی کرد مسائل شرعی در میان زندانیان را رعایت کند( قندرو بیجارپس، 1386، 86 ).
به تدریج زندان به عنوان ابزار قدرت در اختیار خلفاى اموى قرار گرفت و زندان توام با شکنجه جایگاه وسیع و مهمى نزد خلفاى اموى و پس از آن، عباسى پیدا نمود. به فاصله کوتاهى پس از استقرار مذهب اسلام، خلفاى اموى و عباسى، براى از بین بردن مخالفان خود اصول حقوق جزاى اسلامى را نادیده گرفته و به قتل و ضرب و حبس مخالفین پرداختند. از جمله قتل ائمه اطهار(علیهم السلام) از طرف خلفا لکه ننگى است بر دامن تاریخ که هرگز زدوده نخواهد شد( محسنی، 1387، 107).
در شهرهاى مهم آن زمان همچون مکه، مدینه، کوفه، شام، بصره و ... زندانهاى مخوفى وجود داشته است، مخوفترین زندانهاى دوران بنىامیه را زندان حجاج بن یوسف ثقفى ذکر نمودهاند(نهج البلاغه، ترجمه علی دشتی، 1378 ،227 ).
وائلى(1362، 392) به نقل از مروجالذهب مسعودى آورده است: «حجاج مرد در حالى که در زندان او پنجاه هزار مرد و سى هزار زن وجود داشت و حجاج همه آنها را در یک زندان حبس کرده بود» در این زندانها هیچ تفکیکى وجود نداشت و زندانیان در زیر گرماى شدید هوا، تحت آزار و شکنجه قرار مىگرفتند.
زندان در عصر بنی عباس که همان روش امویان را ادامه داد؛ گر چه امویان با شعار دفاع از اسلام بر سر کار آمدند تعداد زندانها در این عصر به دلیل وسعت کشورهای اسلامی زیاد بود، گسترش زندانها بیشتر جنبه سیاسی داشت. در این زمان علاوه بر زندانهای عمومی خلیفه و سران دیگر کشورها دارای زندان های خصوصی بودند، این زندانها اختصاص به اقشار خاصی مثل بستگان نزدیک خلیفه داشت، زندانهای خصوصی که اتاق های تاریک و نمناک یا چاههای عمیق بود در آنجا زندانی با مار و سوسمار، سایر حشرات موذی و حیوانات نگهداری کرده ودر عرض چند ساعت یا چند روز از بین می رفتند. در این زمان هر زندان برای خود نظام مخصوص داشت؛ در عین حال تفکیک زندانیان از لحاظ جنسیت مجرم و جرایم ارتکابی رعایت می شد. علت زندانی کردن افراد جنبه سیاسی داشت، نحوه رفتار با زندانیان به شکل اسفناکی بود، انواع شکنجه های اسفناک در مورد آنها به کار برده می شد گاهی اوقات چشمهای زندانیان از حدقه بیرون می آوردند. عوامل آزادی اموری از قبیل شکستن در و دیوار زندان یا رهایی از طریق وساطت و شفاعت بود. (قندرو بیجارپس، 1386، 88).
دهههاى نخست صدر اسلام را مىتوان دوران طلایى احترام به کرامت انسانى نامید یعنی این دوران، حقوق زندانیان با توجه به سیره پیامبر اکرم (ص) و حضرت على (ع)رعایت مىشده است. بر کسى پوشیده نیست که در زمان شهادت حضرت على (ع) تنها یک زندانى وجود داشته است و آن، قاتل آن حضرت بوده است.
در سال 813 میلادی در مجمع روحانیون مسیحی در رم مقررات مربوط به اداره زندانها به تصویب رسید؛ و طرحی شد که زندانها باید جنبه ندامتگاه داشته باشد و برای نیل به این هدف زندانیان را به سیستم انفرادی نگهداری شده و به آنان کاردستی آموخته شود، اجازه خواندن کتب مذهبی را داشته باشند و روحانیون در زندانها زندانبان را ملاقات و با نصایح سودمند آنها را به راه راست هدایت کنند. در اجرای تصمیمات مذکور در همان سال اولین زندان به سیستم انفرادی در رم بنا گردید(قندرو بیجارپس، 1386، 10).
2-1-2 تاریخچه زندان در ایران
مجازاتها در ایران باستان بسیار شدید و توأم با قساوت و شقاوت بود حبس کردن نیز در کنار مجازاتهایی مانند اعدام، زنجیر کردن و تازیانه زدن اجرا می شد؛ حبس جزء مجازاتها نبود، بلکه وسیله ای برای از میان بردن بی سروصدای اشخاص بلند مرتبه بود که وجودشان برای پادشاه و کشور خطر داشت. در دوره های باستان در ایران توقیف مقدماتی ممکن بود تا مدت غیر محدودی دوام پیدا کند. «قلعه فراموشی» که نوعی « قلعه باستیل» بود مخصوص نابود کردن بی سر و صدای مجرمان سیاسی بود(راوندی، 1368، 19 ).
مجازات حبس در دوره قاجار بسیار دردناک بود، زندان در ایران مانند سایر کشورها وسیله ای برای سلب آزادی است ولی ممکن است عواقب سختی هم داشته باشد.اگر زندانی نتواند هزینه زندگی خود را بدهد باید از گرسنگی بمیرد. در نقاطی که زندان وجود ندارد برای توقیف مجرمین معمولاً از کند و زنجیر استفاده می کنند، به هر ساق پای محکوم دو قطعه بزرگ چوب از یک سو به زنجیر آهنی و از سوی دیگر به قفل محکمی متصل می کردند می بندند (قندرو بیجارپس، 1386، 92).
در زمان پهلوی روش اداره زندان ها و برخورد با زندانی غیر قانونی و مخالف با شریعت اسلام بود؛ گناهکار و بی گناه محبوس در زندان زیر کتک و شکنجه قرار می گرفتند، خصوصاً زندانهای سیاسی طاغوت زمان محمد رضا شاه صحنه وحشیانه ترین رفتارهای ضد انسانی رژیم پهلوی بود، در زندانهای این زمان اموری از قبیل: بازداشت زاید بر مدت، زدن فحاشی و شکنجه های دیگر، جلوگیری یا سخت گیری در کیفیت ملاقات زندانیان با خانوادهایشان، دادن اطلاعات غلط به ملاقات کنندگان در خصوص وضعیت زندانی مثل تیرباران شدن زندانی، وجود جو خفقان و اختناق در زندانهای طاغوت، بازجویی مکرر از زندانیان و تفتیش وسایل شخصی آنها، ممانعت از بازدید سازمانهای بین المللی از زندانها و زندانیان( همان منبع، 96 ).
در زمان مشروطیت پادشاهان ایران مجرمین و مخالفین و دشمنان خویش را زندانی نموده و بی رحمانه ترین شکنجه ها را در مورد آنها روا می داشتند حتی خانواده زندانیان را در معرض آزار و شکنجه قرار می دادند(قندرو بیجارپس، 1386، 97 ).
آنچه که از اسناد و مدارک به دست می آید تا اوایل 1332 زندان مخصوص نسوان(زنان) در ایران وجود نداشته است. زیرا تا سال 1332 زندان نسوان عبارت بود از یک خانه اجاره ای در یکی از محلات شهر تهران که دارای حیاط بزرگ و اتاق های متعددی بود، ولی در تاریخ فوق یعنی سال 1332 به علت گرانی اجاره منزل، اداره زندانها تصمیم گرفت که زندانیان زن را به زندان قصر منتقل نماید. بنابراین بلافاصله حیات دارالتأدیب که در گوشه شمال غربی زندان قصر وجود داشت تخلیه شد و در اختیار زندان زنان قرار گرفت( طباطبایی ، 1334به نقل گودرزی بروجردی، 1383، 170).
بنابراین در مفهوم اساسی زندان مکان مدخلیتی ندارد؛ بلکه آنچه مهم است جلوگیری از تصرفات آزادانه فرد می باشد در قدیم زندان بیشتر برای نگهداری موقت کسانی بود که در انتظار محاکمه و اجرای حکم اعدام و با انواع مجازاتهای بدنی، یا بدون آنکه مدتی برای دوران زندان آنها تعیین شده باشد و در دخمه های سرد و تاریک تا زمان مرگ زودرس آنها رها می شدند، گاهی اوقات هم به خاطر پرداخت جریمه زندانی می کردند آنقدر آنها را نگه می داشتند تا خویشان و دوستان پول لازم را جمع آوری کرده موجبات آزادی زندانی را فراهم می کردند(صانعی ،1371 ، 132).
شکل های گذشته زندان بیشتر از جنبه بازداشتی برخوردار بود و در جهت اجرای برخی اقدامات تنبیهی به کار برده می شد؛ در حالیکه امروزه بیشتر زندانها مکانی برای نگهداری مجرمین و به کار بردن برنامه های اصلاحی و تربیتی است در عین محدود ساختن آنها تبدیل شده اند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 به مسائل مربوط به زندانیان توجه زیادی می شد با توجه به مسائل انسانی و اسلامی و اهداف مجازات قوانینی در باره نحوه رفتار با زندانی، روش اداره زندانها، حمایت از زندگی در حین گذراندن محکومیت و بعد از آن و غیره وضع گردید. در تاریخ 17 اردیبهشت 1361آیین نامه زندانها تحت عنوان آیین نامه امور زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور در شورای عالی قضایی تصویب گردید. با شکل گیری انقلاب و به دستور امام خمینی(ره) که فرمودند: زندان باید به دانشگاه تبدیل شود زندان چهره تازگی به خود گرفت و به منظور نیل به این هدف مقدس سازمانی تحت عنوان سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی در اواخر خرداد سال 1364 بوجود آمد که در جهت اجرای صحیح مجازات حبس یکی از ضروریات انقلاب اسلامی محسوب می شد(قندرو بیجارش ، 1386 ،97 ).
2-2 طبقه بندی زندانیان بر حسب عناوین مختلف:
تعریف طبقه بندی: به معنای رده بندی، صف بندی کردن و طبقه به معنی مرتب، صف، رده یک جنس از مردم و در اینجا به معنی طبقه بندی و رده بندی زندانیان است بر اساس جرم، جنس، شخصیت و سن .
