به نام خدا
مقدمه:
پیدایش بودجه از زبان فرانسه بود که یک کیسه چرمی بود که به آن باجت
می‌گفتند بودجه عبارت است از برنامه‌ریزی مالی یک حکومت (جامعه) برای
آینده.
اگر بخواهیم عمر بودجه بدانیم تقریباً میتوان گفت که عمر آن کمتر از
صدسال است به مرور زمان که زندگی اجتماعی بیشتر شد و انسانها تشکیل جوامع
را دادند و حکومتها شکل گرفتند درنتیجه هرحکومت می‌بایست یک حاکم داشته
باشد که این حاکم دو وظیفه مهم داشت که عبارتند بودند از:
1- تأمین امنیت و عدالت درجامعه 2- حفظ حدود و ثفور و مرزهای آن جامعه
انجام این دو وظیفه هزینه‌های نسبتاً زیادی داشت که این هزینهها از محل
املاک و مستغلات حاکم تأمین می‌شد اما به مرور زمان که جوامع پیشرفت کردند
این هزینهها بیشتر شد و دیگر حاکم نمی‌توانست این هزینهها را تأمین کند
که دراین موقع اندیشمندان سیاسی مالیات را به عنوان یکی از راههای تأمین
درآمد دولت پیشنهاد کردند و سیستم حکومت به سیستم حکومت سرمایه‌داری تبدیل
شد. دراین زمان وظایف حکومتها از دومورد قبلی به چندین وظیفه تبدیل شد که
عبارت بودند از: آموزش، بهداشت، جاده، تأمین اجتماعی، تهیه نیرو، ارتباطات،
آب، برق و غیره.
انجام این وظایف هزینه‌های زیادی داشت درصورتی که حکومت درآمد زیادی
نداشت یعنی نیازهای و مخارج زیاد بود ولی درمقابل درآمد و منابع کم بود و
درنتیجه این مسئله باعث به وجود آمدن بودجه شد که دراین جا کار بودجه عبارت
بود از برنامه‌ریزی به طوری که به نحو احسنت از این منابع استفاده شود.
زمانی که مالیات به عنوان راه برای تأمین درآمد بکار گرفته شد بعضی‌ها با
این امر مخالفت کردند به این دلایل:
1- کم شدن قدرت خرید 2- کم شدن مصرف
3- کم شدن تولید
ولی به تدریج و به مرور زمان متوجه شدند که مالیات بهترین راه از میان راههای پیشنهادی برای تأمین درآمد دولت است.
تعریف بودجه:
بودجه دارای تعاریف بسیار زیادی است که این تعاریف با گذشت زمان بیشتر و بهتر و تکمیل‌تر شدند.
تعریف اولیه بودجه: بررسی دخل و خرج دولت
قانون محاسبات عمومی کشور چهارتعریف از بودجه ارائه کرده است که جدیدترین آن که درتاریخ 1/6/1366 تصویب شده است عبارت است از:
بودجه کل کشور برنامه‌های دولت است که برای یک سال مالی تهیه و حاوی
پیش‌بینی درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینهها برای انجام
علمیاتی که منجر به نیل سیاستها و هدفهای قانونی میشود و از سه قسمت به
شرح زیر تشکیل میشود:
1- بودجة عمومی دولت که شامل اجزای زیر است:
الف ـ پیش‌بینی دریافتها و منابع تأمین اعتبار
ب ـ پیش‌بینی پرداختهایی که توسط درآمدها درسال مربوطه می‌توانند انجام شوند.
2- بودجه شرکتهای دولتی و بانکها شامل پیش‌بینی درآمدها و سایر منابع
3- بودجه موسساتی که تحت عنوانی غیر از عناوین فوق در بودجه منظور میشود.
انواع بودجه:
1- بودجه برنامه‌ای 2- بودجه دستگاهی
بودجه برنامه‌ای:
بودجه‌ای که درآن ملاک اعتبار دادن و مبنای دادن اعتبار برنامه‌ها هستند که به هربرنامه مقداری اعتبار تخصیص میشود.
بودجه دستگاهی:
مشخص کردن بودجه به طور مجزا برای هر وزارتخانه‌ای را بودجه به صورت
دستگاهی گویند که نحوة کار بدین شکل است که دستگاهها درهرناحیه‌ای براساس
ابلاغ بودجه، بودجه‌ای را برای سال آینده پیش‌بینی می‌کنند و سپس در مرکز
استان کارشناس بودجه، بودجه تمام نواحی و خود مرکز را جمع‌آوری می‌کند و به
مجلس می‌فرستد.
عناصر بودجه:
یکسری موضوعات متشابه که درتمامی تعاریف بودجه دیده می‌شوند که عبارتند از:
1- پیش‌بینی: چون بودجه مربوط به آینده است.
2- بودجه فقط مخصوص دولت نیست: چون بخش خصوصی نیز می‌تواند برنامه‌ریزی داشته باشد.
3- بودجه فقط به صورت دستگاهی نیست: مثلاً درکشور ما به صورت برنامه‌ای است.
4- زمان بودجه لزوماً یک سال نیست: مثل برنامه‌های توسعه چندساله کشورها
5- تصویب بودجه جزء تعریف بودجه نیست: بلکه یکی از مراحل است.
عوامل بودجه:
1- درآمد 2- هزینه
دولت ابتدا درآمد خود را مشخص می‌کند و سپس با توجه به میزان درآمدش
اعتبارات دستگاهی مختلف را تصویب می‌کند که در کشور ما بیشتر درآمد ازطریق
فروش نفت است و بودجه به عنوان یک ترازو است که اعتبارات را به عملیات
تبدیل می‌کند.
روشهای کلی تأمین درآمد دولت:
1- درآمد حاصل از مالیات
2- استقراض (قرض گرفتن): اوراق مشارکت، وام گرفتن
3- عملیات بانکی: درآمد مالی و پولی، انتشار اسکناس
4- خالصه‌جات: کشاورزی، صنعتی، خدماتی
نظارت قبل و حین خرج:
این نظارت بوسیلة خزانه انجام میشود بطوریکه درمورد بودجه‌های ملی
بوسیلة خزانه‌داری کل و برای بودجه‌های استانی بوسیلة خزانة معین انجام
میشود.
نظارت بعد از خرج:
این نظارت به وسیله دیوان محاسبات انجام میشود تا ببیند که تمامی خرجها
برطبق قانون و با توجه به اعتبارات مصوب انجام شده‌اند یا خیر. این نظارت
به وسیله دیوان محاسبات به سه صورت انجام میشود:
1- اداری 2- قضایی 3- پارلمانی
نظارت اداری:
طبق قانون محاسبات عمومی کلیه دستگاههای دولتی ملزم هستند که صورت
دریافت و پرداختهای هرماه را به انضمام مدارک مربوط تا پایان ماه بعد به
دیوان محاسبات ارسال کنند.
نظارت قضایی:
دیوان محاسبات دارای تعدادی مستشاری است که حداقل 3 و حداکثر 7عدد
می‌باشند که اگر حسابرسی‌های دیوان محاسبات به جرمی یا خلافی برخورد کنند
دیوان محاسبات مستشاری را جهت رسیدگی مجدد اعزام می‌کند.
نظارت پارلمانی:
1- حین اجرای بودجه 2- نظارت بعد از اجرای بودجه
نظارت حین اجرای بودجه:
این نظارت به وسیله حسابرسهای دیوان محاسبات جهت رسیدگی به کارهای انجام شده توسط ذیحسابی انجام میشود.
نظارت بعد از اجرای بودجه:
هنگامی که سال بودجه به پایان رسید حسابرسهای دیوان محاسبات ازطریق همان
صورتهایی که ادارات یا ذیحسابی‌ها ارسال کرده‌اند اقدام به رسیدگی می‌کنند
و بر همین اساس اقدام به تهیه و تنظیم لایحه تفریق بودجه می‌نماید که این
لایحه باید به اطلاع مردم و تصویب پارلمان برسد.
انواع حالتهای بودجه بعد از انجام و پایان سال بودجه:
1) بودجه متعادل: بودجه‌ای که درآن هزینهها برابر درآمدها باشد.
2) کسری بودجه: اگر دربودجه هزینهها بیشتر از درآمدها باشد.
3) مازاد بودجه: اگر در بودجه درآمدها بیشتر از هزینهها باشد.
