نابترین فایلها

فایلهای کمک آموزشی

نابترین فایلها

فایلهای کمک آموزشی

تحلیل ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی وتاثیر آن بر امنیت ملی ایران باتاکید بر(گرجستان)

دقت در وضعیت جدید ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی نشان می دهد که بعد از فروپاشی شوروی و به استقلال رسیدن جمهوری های منطقه قفقاز،وضعیت راهبردی و جغرافیای سیاسی ایران در منطقه اهمیت زیادی پیدا کرده است ایران از لحاظ جغرافیایی مانند پلی است که آسیای مرکزی را به اروپا متصل می سازداز طرف دیگر ایران به دلیل واقع شدن در بین دو منطقه بسیار مهم خلیج فارس و قفقاز و ب
دسته بندی علوم سیاسی
فرمت فایل doc
حجم فایل 642 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل 124
تحلیل ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی وتاثیر آن بر امنیت ملی ایران باتاکید بر(گرجستان)

فروشنده فایل

کد کاربری 8044

فهرست مطالب

عناوین صفحه

مقدمه

فصل اول:کلیات تحقیق

1-1 بیان مسئله .................................................................................................................................. 1

1- 2 اهمیت ......................................................................................................................................... 2

1-3 انگیزه های نگارنده...................................................................................................................... 2

1-4 اهداف مورد نظر ..........................................................................................................................3

1-5 پیشینه تحقیق..................................................................................................................................3

1-6 پرسش های مطرح......................................................................................................................... 4

1-7 فرضیات تحقیق.............................................................................................................................4

1-8 تعریف مفاهیم.................................................................................................................................4

1-9 قلمرو تحقیق.................................................................................................................................6

1-10 روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات...........................................................................................6

1-11 محدودیت های تحقیق.................................................................................................................6

1-12 سازماندهی رساله.................................................................................................................7

فصل دوم :مبانی نظری تحقیق

2-1 بررسی ژئوپلیتیک و عوامل موثر بر آن

2-1-1 تعریف و مفهوم ژئوپلیتیک .......................................................................................................8

2-1-2 عوامل موثر در ژئوپلیتیک...........................................................................................................9

2-1-3 واقع گرایی و ژئوپلیتیک..........................................................................................................10

2-2:بررسی امنیت و امنیت ملی

2-2-1 امنیت ..................................................................................................................................... 11

2-2-2 مفهوم سنتی امنیت ................................................................................................................. 12

2-2-3 مفهوم نوین .............................................................................................................................13

2-2-4 ابعاد امنیت ............................................................................................................................. 13

2-2-5 امنیت ملی............................................................................................................................... 14

2-2-6 ویژگی های امنیت ملی ...........................................................................................................15

2-2-7 ابعاد امنیت ملی........................................................................................................................16

2-2-7-1 امنیت نظامی .......................................................................................................................16

2-2-7-2 امنیت اقتصادی....................................................................................................................17

2-2-7-3 امنیت سیاسی.......................................................................................................................17

2-2-7-4 امنیت فرهنگی.....................................................................................................................18

2-2-7-5 امنیت اجتماعی....................................................................................................................18

2-2-7-6 امنیت زیست محیطی...........................................................................................................19

2-2-8 تهدیدات امنیت ملی.................................................................................................................19

2-2-9 واقع گرایان و امنیت ملی ........................................................................................................20

2-2-10 امنیت منطقه ای.....................................................................................................................21

2-2-11 امنیت بین المللی(جهانی....................................................................................................... 22

فصل سوم:ویژگی های منطقه قفقاز جنوبی و ساختار گرجستان در آن

مقدمه................................................................................................................................................... 24

3-1 ویژگیهای منطقه قفقاز جنوبی..................................................................................................... 25

3-1-1 موقعیت....................................................................................................................................25

3-1-2 قفقازجنوبی(ماورای قفقاز).......................................................................................................25

3-1-3 نگاهی مختصر به تاریخ و خصوصیات انسانی قفقاز جنوبی.................................................. 26

3-1-4 واحد های سیاسی قفقاز جنوبی...............................................................................................29

3-2 گرجستان..................................................................................................................................... 30

3-2-1 موقعیت جغرافیایی...................................................................................................................30

3-2-2 ویژگی جغرافیایی.....................................................................................................................30

3-2-3 تاریخ گرجستان........................................................................................................................32

3-2-4 ویژگی های مذهبی فرهنگی اجتماعی.....................................................................................33

3-2-5 ویژگی های سیاسی گرجستان................................................................................................ 34

3-2-6 ظرفیت های اقتصادی گرجستان............................................................................................ 35

فصل چهارم:

4-1:بررسی جغرافیای سیاسی قفقاز جنوبی با تاکید بر گرجستان

4- 1-1 تبیین ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی.......................................................................................36

4-1-2 اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک منطقه قفقاز جنوبی...........................................................37

4-1-3 پیچیدگی امنیت در منطقه قفقاز جنوبی....................................................................................40

4-1-4 اهمیت استراتژیک قفقاز برای روسیه.......................................................................................43

4 -1-5انقلاب گل رز (مخملی)..........................................................................................................45

4-1-6سیاست خارجی دولت گرجستان پیش ازمیخائیل ساکاشویلی.................................................47

4 -1-7سیاست خارجی دولت گرجستان درزمان میخائیل ساکاشویلی................................................49

4-1-8 چالش امنیتی میان گرجستان و روسیه......................................................................................50 4-1-8-1 تحولات سیاسی جدید در گرجستان و افزایش تنش در روابط روسیه و اتحادیه اروپا.......51

4-8-1-2تحولات جدید درمنطقه قفقاز با تمرکز بر مسئله انرژی......................................................54

بخش دوم :تاثیر ‍ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی(باتاکید بر گرجستان) بر امنیت ملی ایران

4-2-1امنیت.........................................................................................................................................57

4-2-2 امنیت جمهوری اسلامی ایران..................................................................................................57

4-2-3 عوامل مؤثر بر امنیت ملی و جهت گیری سیاست خارجی ایران.............................................58

4-2-3-1شاخص های ژئوپلیتیکی......................................................................................................59

2-3-2-4 ساختار های اجتماعی و سیاسی..........................................................................................59

3-3-2-4 منابع عظیم انرژی................................................................................................................60

4-2-3-4تمایل به پیشرفت ونوگرایی..................................................................................................60

4-2-4 ابعاد امنیت ملی ایران...............................................................................................................61

4-2-4-1 امنیت نظامی ایران ..............................................................................................................61

4-2-4-2 امنیت اقتصادی ایران...........................................................................................................62

4-2-4-3 امنیت سیاسی ایران..............................................................................................................62

4-2-4- 4 امنیت اجتماعی...................................................................................................................63

4-2-4-5 امنیت زیست محیطی...........................................................................................................63

4-2-5 تهدیدات امنیتی جمهوری اسلامی ایران..................................................................................64

4-2-6 اهداف و سیاست های روسیه و گرجستان در منطقه قفقاز......................................................65

4-2-7 بررسی اوستیای جنوبی و تأثیرات آن در منطقه...................................................................... 67

4-2-8 روابط ایران و گرجستان...........................................................................................................71

4-2-9 حضور امریکا ، ناتو در منطقه و تأثیرات آن بر روابط ایران وگرجستان...................................73

4-2-9-1 انتخاب های سیاسی غرب...................................................................................................74

4-2-9-2 خطوط لوله وانتقال انرژی.................................................................................................75

4-2-9-3 ایران و محیط امنیتی جدید..................................................................................................76

4-2-9-4 تشدید رقابت های نظامی....................................................................................................78

4-2-10 سیاست خارجی روسیه در قبال «CISوگوام».......................................................................80

4-2-11 اهمیت ناتو برای گرجستان.................................................................................................84

4-2-12 اقدامات گرجستان در راستای پیوستن به ناتو................................................................85

4-2- 13 تقابل منافع ایران بابازیگران منطقه ای وفرا منطقه ای درروندگسترش ناتوبه گرجستان......86

4-2-14 ترکیه و اسرائیل در گرجستان................................................................................................93

4-2-15 تأثیر حضور ناتو در قفقاز جنوبی (گرجستان) بر امنیت ملی ایران.......................................95

فصل پنجم

5-1نتیجه گیری و اثبات فرضیات.................................... .................................................................107

5-2پیشنهادات(راهکارها)..................................................................................................................109 پیوست وضمائم:

1-نقشه ها

1-1نقشه کشورهای قفقاز..................................................................................................................110

1-2 نقشه کشور گرجستان................................................................................................................111

1-3 نقشه سیاسی قفقاز جنوبی..........................................................................................................112

1-4 نشان دادن کشور گرجستان در قسمتی از نقشه جهان...............................................................113

1-5 خطوط لوله نفت باکو-تفلیس-جیهان........................................................................................114

1-1 بیان مسئله:

دقت در وضعیت جدید ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی نشان می دهد که بعد از فروپاشی شوروی و به استقلال رسیدن جمهوری های منطقه قفقاز،وضعیت راهبردی و جغرافیای سیاسی ایران در منطقه اهمیت زیادی پیدا کرده است. ایران از لحاظ جغرافیایی مانند پلی است که آسیای مرکزی را به اروپا متصل می سازد.از طرف دیگر ایران به دلیل واقع شدن در بین دو منطقه بسیار مهم خلیج فارس و قفقاز و برخورداری از دو منطقه ژئوپلیتیکی در شمال و جنوب،موقعیتی کم نظیر در عرصه معادلات بین المللی و منطقه ای پیدا کرده است.

لذا فروپاشی شوروی و بدنبال آن گسترش ناتو به منطقه قفقاز جنوبی،یک تغییر ژئوپلیتیک اساسی در مرزهای شمالی ایران بود که بر روند سیاست خارجی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران تاثیر قابل ملاحظه ای گذاشت،نزدیکی جغرافیایی ایران به این منطقه ووجود پیوند های تاریخی و فرهنگی و تعلق ملت های منطقه به حوزه تمدنی ایران،همچنین تمایل کشورهای این منطقه به امریکا از جمله عواملی است که بر شدت این تهدیدات امنیتی افزوده است بدین ترتیب با حضور قدرت های بزرگ در منطقه قفقاز جنوبی و مشخصاً کشور گرجستان به عنوان یکی از زیر محیط های امنیتی منطقه ای ایران،ملاحظات امنیتی جدیدی را در منطقه ایجاد نموده و امنیت ملی و منافع جمهوری اسلامی ایران را متاثر ساخته است.

در عین حال وضعیت ژئوپلیتیکی جدید برتی ایران،مشکلات امنیتی و مرزی به همراه آورده است که باید مورد توجه دقیق قرار گیرد.هدف سیاست خارجی در این شرایط جدید باید در جهت بهره برداری از فرصت ها و اجتناب از تهدیدات باشد.در این پژوهش سعی می شود تا ضمن تبیین وضعیت ژئوپلیتیکی جدید منطقه،تاثیرات امنیتی و اقتصادی کشورهای این منطقه بعد از فروپاشی،بر ایران مورد بررسی قرار گیرد ومشکلات و بحرانهایی که این کشورها با آن مواجه هستند و همچنین پتانسیل های بالایی راکه در زمینه های مختلف سیاسی،اقتصادی و فرهنگی و.... دارا هستند،نمایان شود.

اهداف و منافع کشورها و قدرت های منطقه ای و جهانی و سیاست هایی که آنها برای رسیدن به منافع مورد نظر خود اعمال می کنند،همه مسائلی است که به لحاظ موقعیت ژئوپلیتیکی منطقه به نوعی با منافع ملی کشور ما در تقابل و تعامل هستند که مورد بررسی قرار می گیرد.

در این میان جمهوری گرجستان با توجه به شرایط پدید آمده در منطقه،اهمیت استراتژیکی خاصی برای منطقه و برای کشور ما پیدا کرده است. لذا سعی شده است که با تبیین وضعیت ژئوپلیتیکی این کشور که با قرار دادن تحولات خود در چهار چوب روابط گسترده بین المللی موجب بروز اختلافاتی شده و نقش این کشور بر تحولات سیاسی و اقتصادی منطقه و جهان مورد بحث وبررسی قرار می گیرد.

1-2 اهمیت موضوع(تحقیق)

فروپاشی اتحاد شوروی وتشکیل کشورهای جدید نیاز مبرم به مطالعات و آشنایی با کشور های تازه استقلال یافته در آغاز فروپاشی احساس می شد.اهمیت استراتژیکی و ژئوپلیتیکی منطقه قفقاز ،کمبود اطلاعات تخصصی و ضعف آگاهی عمومی نسبت به این کشورها که سال های طولانی زیر شدیدترین نظارت های سانسوری،کمونیستی قرار داشتند و وجود اقوام و فرهنگ های مختلف در این مناطق همراه با منافع غنی وظرفیت های اقتصادی بالا که زمانی پشت پرده آهنین قرار داشتند و مشترکات فرهنگی،تاریخی،دینی،به همراه پیوند های عمیقی که بین ایران و کشورها در طول تاریخ برقرار بوده ،مبنای بسیار مهمی برای مطالعه وتحقیق در مورد این کشورها می باشد.همچنین درک این موضوع که بازیابی هویت ملی و فرهنگی مردمان قفقاز و رشد وتوسعه اقتصادی اجتماعی آنها صلح و ثبات را در منطقه وسیعی از جهان فراهم ساخت،اهمیت تحقیق وپژوهش را بیش از پیش آشکار می سازد و راهنمای خوبی برای ما در کشف واقعیت های ژئوپلیتیکی منطقه و ارائه گزارش هرچند مختصر و ناقص خواهد بود.

1-3 انگیزه های تحقیق

پیدایش حوزه های جدید ژئوپلیتیکی پس از تحولات نظام بین الملل وتغییرات حاصل شده در جغرافیای سیاسی منطقه قفقاز سبب بروز بحران ها ومشکلات عدیده ای در منطقه شد که در نهایت موجب بروز چالش ها و تاثیرات سیاسی،اقتصادی و اجتماعی آنها بر وضعیت ژئوپلیتیکی جدید ایران شد.تهدید های منافع ملی به لحاظ هم مرز بودن این منطقه با ایران و لزوم شناخت منافع ملی از یک طرف و عدم آگاهیهای کافی مردم از منطقه و ریشه های بحران ها و حوادث و معاهدات تاریخی که باعث گسستگی قلمرو کنونی قفقاز جنوبی(گرجستان،ارمنستان،آذربایجان) از پیکره اصلی ایران زمین شده و همچنین انگیزه و علاقه شخصی نگارنده به گرجستان با توجه به اهمیتش به عنوان کشوری تاثیر گذار در منطقه،محرک و انگیزه اصلی موضوع بود.

1-4 اهداف تحقیق

- آشنایی با حوزه های جدید ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی در منطقه بعد از فروپاشی شوروی

- بررسی و تحلیل مشکلات و بحران های موجود در کشور های منطقه وتاثیرگذاری آنها بر ایران و به چالش کشاندن منافع ملی کشور ( ایران)

-ریشه یابی علل تاریخی بحران های منطقه قفقاز جنوبی به خصوص کشور گرجستان و تاثیرات امنیتی و اقتصادی و سیاسی آن بر منطقه و ایران

1-5 پیشینه تحقیق:

بی شک یکی از مهم ترین انگیزه های محقق در انتخاب این موضوع،عدم ارائه پژوهش جامع و روشن در این زمینه بوده است.محقق بر این عقیده است که علیرغم انجام پژوهش ها و تحقیقاتی در زمینه های امنیت ملی ایران و قفقاز جنوبی تا کنون هیچ کدام از آنها به صورت مستقل به بررسی ژئوپلیتیک گرجستان و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران نپرداخته اند برای روشن شدن پیشینه تحقیق به ذکر چند نمونه از پژوهش های انجام شده در این زمینه اکتفا می کنیم

دکتر بهرام امیر احمدیان در کتاب خود تحت عنوان ((جغرافیای کامل قفقاز))به بحث در این رابطه پرداخته است.ایشان در این کتاب جغرافیای سه جمهوری(گرجستان،ارمنستان، آذربایجان)را به طور کامل مورد بررسی قرار داده اند.دکتر محمد حسین افشردی از دیگر محققانی است که در کتاب خود تحت عنوان ((ژئوپلیتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران))به بحث در این رابطه پرداخته است.ایشان دراین کتاب ضمن پرداختن به مفهوم ژئوپلیتیک وموقعیت استراتژیکی منطقه قفقازجنوبی ووضعیت نظامی،امنیتی،فرهنگی،ارتباطی و سیاسی کشورهای آن منطقه و روابط و مناسبات این کشورها به جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی قرار داده است.

پژوهش های متعدد دیگری نیز در این زمینه انجام شده است که از جمله کتاب(( امنیت در قفقاز جنوبی )) آقای احمد کاظمی و...............

1-6 سؤالات تحقیق:

1-آیا حضور قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در قفقازجنوبی منافع ملی ما را تهدید می کند و چه تهدیداتی قدرت ملی ایران در منطقه از بین خواهد برد؟

2- علایق و اهداف اصلی ژئوپلیتیکی ایران در منطقه کدامند ؟

1-7 فرضیات تحقیق:

-حضور قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در قفقازجنوبی منافع ملی ما را تهدید می کند

- علایق و اهداف اصلی ژئوپلیتیکی ایران در منطقه علاوه بر مسائل اقتصادی و فرهنگی مسائل سیاسی و امنیتی است.

1-8 تعریف مفاهیم:

ژئوپلیتیک:

-از مطالعه متون ژئوپلیتیک می توان چنین استنباط نمود که ژئوپلیتیک، روش و ابزاری در خدمت سیاست خارجی برای شناخت و تحلیل دقیق تر تحولات جاری و آینده است و مفاهیم متفاوتی را در عرصه های گوناگون، همچون کسب قدرت، تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست و استراتژی ژئوپلیتیک اینک بیش از گذشته به عنوان عاملی برای واقع گرایانه ساختن سیاست خارجی کشورها مورد توجه قرار گرفته است. (واعظی:1387، 26 ـ 25)

-ژئوپلیتیک علمی است که تاثیر عوامل جغرافیایی را بر سیاست داخلی و خارجی حکومت ها و روابط بین الملل بررسی میکند،آنچه مسلم است عوامل جغرافیایی در اداره امور داخلی (سیاست داخلی) و سیاست خارجی روابط بین الملل نقش تعیین کننده ای دارد(عزتی:1371، 1)

دکتر حافظ نیا، تعریف ژئوپلیتیک را در قالب یک مفهوم بیان می کند که در آن سه عنصر اصلی یعنی جغرافیا، قدرت و سیاست دارای خصلت ذاتی می باشند. «ژئوپلیتیک عبارتست از: ‌علم مطالعه روابط متقابل جغرافیا، قدرت و سیاست و کنشهای ناشی از ترکیب آنها با همدیگر»(حافظ نیا؛ 1385 :37).

سیاست

قدرت

ژئوپلیتیک

شکل (1) مدل ژئوپلیتیک از حافظ نیا

جغرافیا

در واقع، حافظ نیا، موضوع ژئوپلیتیک را رفتار گروه های انسانی متشکل نسبت به یکدیگر بر پایه جغرافیا، قدرت و سیاست می داند (حافظ نیا، 1384: 56 – 55).

دکتر مجتهدزاده ژئوپلیتیک را اینگونه تعریف می نماید: «مطالعه اثرگذاری عوامل جغرافیایی در تصمیم گیریهای سیاسی صاحبان قدرت»(مجتهدزاده؛ 1381 : 20) و یا «مطالعه روابط همکاری یا رقابت میان قدرتها براساس امکاناتی که محیط جغرافیایی در اختیار می گذارد یا امکاناتی که در این راستا می توان از محیط جغرافیایی گرفت»(مجتهدزاده؛ 1381):

امنیت ملی:

امنیت در لغت به معنای در امان بودن، ایمنی و بی ترسی است و این ویژگی در وضعیتی حاصل می شود که تهدید و خطری وجود نداشته باشد. از آنجا که امنیت پدیده ای نسبی، ذهنی و تجزیه ناپذیر است، ارائه تعریفی دقیق از آن بسیار مشکل است. چنانچه اندیشمندان مختلف همواره تعاریف متعدد از آن ارائه کرده اند. برای نمونه «برژینسکی» نظریه پرداز و سیاست مدار امریکایی، امنیت ملی را وجود اوضاعی مبتنی بر حفظ و برقراری اقداماتی می داند که کشور را از اعمال نفوذ دشمن، مصون نگه دارد یا اندیشمند دیگری به نام «آرنولد و لفرز» امنیت ملی را به طور عینی به معنای فقدان تهدید نسبی به ارزش های مکتبیه و به طور ذهنی به مفهوم ترس از حمله به اینگونه ارزش های می داند.

مسأله امنیت ملی و اولویت های آن برای هر کشور از اهمیت به سزایی بر خورد دار می باشد، لذا واحدهای ملی برای تأمین امنیت ملی خود، به تدوین استراتژی های ملی دست می زنند و این استراتژی‌ها، مقابله با تهدیدات هستند و راهکارهای دراز مدت برای مقابله با نا امنی محسوب می شوند و در حقیقت و ظیفه اصلی استراتژی های امنیت ملی این است که تهدیدات را به ضد تهدیدات (فرصت) تبدیل کنند. بنابراین تأمین امنیت ملی، مهم ترین دغدغه کشورها و واحد های سیاسی را تشکیل می دهد. (کاظمی: 1384، 26 ـ 23)

1-9 قلمرو تحقیق

منطقه قفقاز جنوبی شامل سه جمهوری گرجستان،آذربایجان و ارمنستان است که از نظام اتحاد جماهیر شوروی سابق جدا شده و استقلال یافته اند و از شمال با روسیه (قفقاز شمالی) و از طرف جنوب به ایران و ترکیه،از طرف شرق به سواحل دیای خزر(کرانه های غربی) و از طرف غرب با کرانه های دریای سیاه هم مرز می باشد.تاکید این پژوهش بیشتر بر جمهوری گرجستان است که در میانه و غرب قفقاز جنوبی(ماوراء قفقاز) واقع شده است.

1-10 روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات:

در این پژوهش سعی شده است با شیوه کیفی و به بهره مندی از روش های توصیفی-تبیینی به تحلیل جامع از موضوع مورد نظر پرداخته شده و نتایجی روشن و مناسب حاصل گردد

بدیهی است که با توجه به ماهیت موضوع مورد بحث و نیازمندی محقق به توصیف و بررسی داده ها با استفاده از سیر تاریخی موضوع و تلفیق و تحلیل آن با شرایط موجود و ارائه چشم اندازی از آینده آن،روش فوق الذکر مناسب ترین شیوه برای این پژوهش می باشد

شیوه دستیابی به اطلاعات در این پژوهش بر استفاده از اطلاعات کتابخانه ای،شامل اسناد و متون موجود در این زمینه و همچنین استفاده از منابع،نشریات و مقالات چاپ شده ی دیگر در کنار بهره مندی از جدیدترین اطلاعات با استفاده از اینترنت خواهد بود.

1-11 محدودیت های تحقیق

مطابق آنچه در تحقیقاتی از این نوع قابل تصور است،محقق در انجام این پروژه با محدودیت ها و مشکلاتی روبرو بوده است،به عنوان نمونه عدم آشنایی محقق با زبان و فرهنگ گرجی و همچنین محدودیت دسترسی به منابع خارجی موجود در این کشورها و اسناد مربوط به روابط دو جانبه با جمهوری اسلامی ایران،از مهم ترین موانع در این زمینه بوده است.

1-1 سازماندهی رساله

این پژوهش در پنج فصل به صورت زیر تنظیم خواهد شد.

فصل اول به کلیات تحقیق اختصاص دارد.در فصل دوم، به چهارچوب نظری تحقیق در قالب ژئوپلیتیک و امنیت،پرداخته شده است

در فصل سوم به بررسی جغرافیای قفقاز جنوبی و ساختار گرجستان درآن پرداخته شده است و در فصل چهارم ضمن پرداختن به مفهوم امنیت ملی و تشریح منافع ایران در حوزه قفقاز جنوبی، به تاثیر حضور قدرت های بزرگ و بحران های به وجود آمده در این منطقه و چگونگی تاثیرات آن بر امنیت ملی ایران مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

در فصل پنجم هم بر نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد و جمع بندی مطالب پرداخته شده است.

2-1-1تعریف ومفهوم ژئوپلیتیک:

ژئوپلیتیک در مفهوم مطلع خود در اواخر قرن نوزدهم وارد ادبیات سیاسی نظامی شد و از آن پس به عنوان یک ابزار مفهومی در ادبیات نظامی، سیاسی و روابط بین الملل به کار گرفته شد. ازمنظر ژئوپلیتیک، شناخت ابعاد جغرافیایی در فرایند تحقیق بر نظمی منطقی و در روند تحلیل بر بهره گیری از واقعیت هایی استوار می باشد که در طول زمان در ارتباط با مفهوم قدرت، اثرات خود را در صحنه سیاسی یک محیط جغرافیایی بر جا نهاده اند. از این رو تحلیل ژئوپلیتیک در اتخاذ سیاست های عملی دولت ها می تواند از قابلیت خوبی برخوردار باشد.

نظریه پردازان ژئوپلیتیک در پی اثبات اهمیت آن سیاست ملی هستند که ناظر بر ملاحظاتی همچون دسترسی به مرزهای طبیعی یک کشور، دسترسی به راه های مهم دریایی کنترل استراتژیک مناطق سرزمینی مهم می باشد. از آنجا که بین عوامل جغرافیایی و سیاست دولت ها ارتباط وجود دارد، دولت ها با توجه به اوضاع جغرافیایی سیاسی و ژئوپلیتیک دو مبحث مکمل هم ازیک موضوع علمی است و به مطالعه ی نقش آفرینی قدرت سیاسی در محیط جغرافیایی می پردازند. مطالعه نقش آفرینی درون کشوری پدیده قدرت در چهارچوب مطالعات جغرافیایی سیاسی پی گیری می شود، حال آنکه مطالعه کارکرد منطقه ای وجهانی این مکانیزم در حوزه مطالعات ژئوپلیتیک قرار می گیرد. (مجتهدزاده: 1381، 34)

برخی اندیشمندان علوم سیاسی وجامعه شناسی مانند ریموند و استراسولدو ایتالیایی ((جغرافیای سیاسی))را رابطه فضایی و یا بعد سرزمینی علم سیاسی می دانند.از دید جغرافیایی این دانش را باید تشخیص و مطالعه پدیده های سیاسی در محتوای فضایی یا((روی زمین)) آنها دانست. به هر حال توجه اصلی در جغرافیای سیاسی حکومت است در حالی که حکومت یکی از پدیده های جغرافیای سیاسی، ومرز پدیده مهم دیگری در این مطالعه است رونق گرفتن جهانی اندیشی با تولد جغرافیای سیاسی همزمان بوده است و چندان دور از واقعیت نخواهد بود اگر گمان بر آن داریم که جهان اندیشی قرن نوزدهم تولد جغرافیای سیاسی را سبب گردیده است و جغرافیای سیاسی را نظم و نظامی تازه بخشیده است.

2-1-2 عوامل موثر بر ژئوپلیتیک

عواملی که در ژئوپلیتیک موثرند به دو دسته کلی(( عوامل ثابت))و((عوامل متغییر)) تقسیم بندی می شوند.(ژرژ،1349،28-30 )

عوامل ثابت در حقیقت همان پدیده های طبیعی و جغرافیایی هستند و عوامل متغیر که ممکن است برخی از آنها نیز منشا طبیعی داشته باشند به دلیل مطرح بودن نقش کمیت در آنها جزء عوامل متغییر محسوب می شوند. موقعیت جغرافیایی در بین عوامل ثابت و انسان در بین عوامل متغیر نقش دو قطب اصلی را در تحلیل های ژئوپلیتیک ایفا می کند.

الف) عوامل ثابت ژئوپلیتیک

- موقعیت جغرافیایی شامل: موقعیت دریایی،موقعیت بری یا مرکزی و موقعیت استراتژیکی.

- فضا و تقسیمات مربوط به آن در اصطلاح ژئوپلیتیک مفهوم فضا شامل سرزمین هایی است که انسان توانسته در آنجا سکونت گزیند و یا به گونه ای در آن دخل و تصرف کند.

- وسعت خاک کشور

- وضع توپوگرافی(شکل خارجی زمین) شامل: شکل مرزها و وضعیت شبکه آبها و وضعیت ناهمواریها.

- شکل کشور:مقصوداز شکل هندسی کشورها یعنی فاصله قطرهای یک کشور تا مرکز جغرافیایی آن.

ب) عوامل متغیر ژئوپلیتیکی

- جمعیت: مطالعه جمعیت کشورها از دیدگاه ژئوپلیتیک،مطالعه نحوه توزیع جغرافیایی آنهاست(یا بررسی جنبه های کمی و کیفی آن)

- منابع طبیعی(فروانی کیفیت منابع طبیعی)که شامل منابع غذایی و منابع معدنی است.

2-1-3واقع گرایی و ژئوپلیتیک

واژه ی ژئوپلیتیک برای اولین بار در سال 1899 توسط «رودلف کیلن» سوئدی به کار برده شد. او در هنگام بیان نظریه خود تحت عنوان «کشور: موجودی زنده» با ارائه ساختاری پنج وجهی از کشور، ساخت فیزیکی ـ فضایی کشور را ژئوپلیتیک نامید. اما ژئوپلیتیک به معنای عمومی آن یعنی «نقش عوامل جغرافیایی در سیاست» قدمتی بسیار زیاد دارد. (افشردی:1381، 5)

در بیشتر تعاریفی که از ژئوپلیتیک ارائه شده، تأثیر عوامل جغرافیایی در سیاست اشاره گردیده است. به عبارت دیگر ژئوپلیتیک از جهتی عبارتست از مطالعه ترتیب و توالی قدرت در جهان سیاسی تقسیم شده و از هم گسیخته، که هم شکل جهانی این ترتیب و توالی را در نظر دارد و هم اشکال منطقه ای آن را، جغرافیا از دید سیاست و چگونگی بهره برداری از جغرافیا در پیشبرد اهداف سیاسی و ایجاد موازنه ی مفید در بازی قدرت می پردازد. (تقوی اصل: 1387، 27)

بسیاری از اندیشمندان واقع گرا در مورد تأثیر موقعیت مکانی یک دولت بر توانایی های ملی و سمت گیری سیاست خارجی آن، اتفاق نظر دارند. آنان می گویند جغرافیا به گزینه های موجود برای دولت ها شکل می بخشد و بر انتخاب های ممکن دولت در زمینه ی سیاست خارجی تأثیر می گذارد. به عقیده آنها برخی دولت ها به واسطه جغرافیای خود در برابر بیگانگان آسیب پذیرترند. آنها دسترسی یک کشور به آبراهه های مهم و همچنین شکل مرزهای آن را از نظری بی حفاظ یا با حفاظ بودن بر سیاست خارجی آن کشور مؤثر می دانند و در مجموع اغلب اندیشمندان واقع گرا معتقدند عوامل جغرافیایی، جمعیت شناختی، منابع و عوامل ژئوپلیتیک در نظریه ی واقع گرایی نقش محوری دارند. (دوئرتی وفالتزگراف: 1384، 145)

لذا رویکرد واقع گرایان در سیاست خارجی به شناخت دقیق شرایط ژئوپلیتیک بستگی دارد. در سال های اخیر راهبردهایی چون گسترش ناتو به شرق، نمونه ای از بهره گیری ژئوپلیتیک در سیاست خارجی محسوب می شود. (واعظی: 1387، 25 ـ 24)

2-2-1 امنیت

مسأله امنیت با وجود قدمت دیرینه اش، همواره یکی از مهم ترین مسائل در امر مملکت داری و یکی از پیچیده ترین مسائل در میان مباحث علم سیاست و روابط بین الملل و به همین خاطر مورد توجه سیاستمداران و اندیشمندان است. (سیف زاده: 1383، 27)

امنیت یک بستر و مجموعه ی متکثری است که اگر شاخص های آن آماده باشد، برای انسان نوعی آرامش و اطمینان به وجود می آورد (لرنی ؛ 1383: 19). امنیت عبارتست از: مصونیت کامل جان، مال و ناموس مردم از هرگونه تعرض و گزند که از مهمترین ضروریات زندگی اجتماعی است و تأمین آن، یک اصل و برای سلامت و بقای هر جامعه، حیاتی است (قربان حسینی ؛ 1376: 30).

برژینسکی امنیت ملی را این چنین تعریف می کند: وجود شرایط مبتنی بر حفظ و برقراری اقداماتی که کشور را از اعمال نفوذ دشمن مصون نگه دارد (برژینسکی ؛ 1369: 12).

« امنیت یک ارزش ذاتی است که یک کشور بطور نسبی از آن برخوردار می شود و مشتاق است که به میزان کمتر یا بیشتر به آن دست پیدا کند»(زارعی و دولاح؛ 1386: 14).

امنیت امروزه به یک موضوع بحث بر انگیز تبدیل شده است. چنانچه حامیان این حوزه بیشتر به دنبال روشن کردن مفروضاتی در این زمینه برای پاسخگویی به مخاطبان خود هستند مطالعات امنیتی در حال حاضر در دوران گذار قرار گرفته و بنیادهای آن ریشه در جنگ خود و نظام دو قطبی دارد، با توجه به واقعیت های موجود و اندیشه های جدید با چالش های جدید مواجه شده است. (عبدالله خانی: 1383، 20)

از سوی دیگر نوعی اختلاف نظر در مفهوم امنیت از جهت قیود امنیت وجود دارد.بدین معنا که برخی امنیت را فقدان تهدید یا فقدان تهدید یا خطر نسبت به ارزش ها و اهداف یک سیستم می دانند.در حالی که برخی نظرات دیگر برای جدا کردن مفهوم امنیت و مسایل آن از سایر مفاهیم قیودی مانند((وجودی بودن)) تهدید و همچنین((توجه شاخص های اضطراری و فوق العاده)) را به امنیت اضافه می کنند.

برای پی بردن بهتر به مفهوم این پدیده آن را به دو برداشت سنتی و نوین مورد بررسی قرار می دهیم.

2-2-2 مفهوم سنتی امنیت

از لحاظ تاریخی از اوایل قرن هفدهم تا اواسط قرن بیستم میلادی، ما شاهد متغیرهایی هستیم که به تدریج باعث برداشت سنتی از امنیت بر فرهنگ روابط بین الملل گریده در این دوره عواملی نظیر تشکیل دولت های ملی، جنگ های متمادی، موازنه ی قوا، نظام اتحادیه ها، تفکرات نظامی گرایانه زمانداران، پدیده ناسیونالیسم و رقابت های استعماری دول اروپایی باعث شکل گیری و تقویت مفهوم سنتی امنیت ملی شدند. (هاشمی: 1384، 5)

تا چند دهه بیش، امنیت تنها معنایی نظامی داشت و تعیین آن در گرو دست یابی به تجهیزات نظامی بود. در همین راستا، تهدید نظامی مهم ترین تهدید برای امنیت هر کشور شناخته می شد و بیشتر نویسندگان به این اکتفا می کردند که امنیت را با نبود تهدید نظامی یا حفاظت از ملت در برابر براندازی به حمله خارجی مورد سنجش قرار دهند. (هافندرون: 1371، 5)

مفهوم سنتی امنیت که بر نیروهای نظامی تأکید داشت، بر خاسته از اندیشه ی واقع گرایی در سیاست بین الملل می باشد. واقع گرایان معتقدند سیاست یعنی جنگ قدرت و سیاست بین الملل نیز جستجوی همان هدف در سطح بین الملل می باشد. ریشه فکری این اندیشه از لحاظ فلسفی به هابز بر میگردد که امنیت را در مرجع قدرتی به نام بویاتان (دولت) جستجو می کرد، پدر واقع گرایی مدرن نیز دولت‌ها را بازیگران اصلی در سیاست بین الملل می دانست. (سیف زاده: 1383، 27)

بنابراین بر اساس چنین برداشتی از سیاست بین الملل، امنیت مفهومی نظامی به خود گرفته و منبع آن نیز عوامل خارجی محسوب می شود و مهم ترین ابزار آن نیز سرمایه گذاری در بخش های نظامی و استراتژیک می باشد. (همان)

تحول و دگرگونی مفهوم امنیت تحول تاریخی یا گفتمانی صرف نبوده است. هرچند امنیت مفهومی همواره در حال توسعه بوده و روندی تکاملی را پشت سرگذاشته است؛ اما سیر تکاملی آن ناشی از استمرار ویژگیها و مولفه هایی خاص در سرتاسر تاریخ جوامع بشری نبوده است. امنیت علاوه بر سیر مستمر و تکاملی که از جامعه بدوی آغاز و تا جامعه جهانی تداوم یافته است؛ برای تکوین و تکامل خود نیازمند ناامنی و تهدید بوده و هر گفتمان امنیتی حاصل رسیدن گفتمان قبلی به مرحله ناامنی بوده است.

2-2-3 مفهوم نوین امنیت

امنیت در دهه های پایانی قرن بیستم، از یک مقوله صرف نظامی بیرون آمد و مقوله های اقتصادی و سیاسی را در بر گرفت، البته این بدان معنی نیست که برنامه های سیاسی، اقتصادی در گذشته اهمیت نداشته اند، بلکه به معنی افزایش توجه به آنها برای کسب قدرت بیشتر در صحنه ی بین المللی است. حتی اگر از دیدگاه نظامی صرف به مقوله امنیت بنگریم، باز هم نقش برنامه های اقتصادی و سیاسی در بالا بردن توانایی نظامی کشورها اهمیت پیدا می کند. از این رو حتی در دوره ای که برجنبه ی نظامی امنیت تأکید می شد. برخی موارد و مانند مهارت تکنیکی، ظرفیت صنعتی و قدرت مالی در بعد اقتصادی و در بخش سیاسی نیز پیوستن به اتحادیه های نظامی و تدابیر معطوف به ترتیبات امنیتی، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بودند. لذا متهم کردن واقع گرایان به نگاه یک جانبه و نظامی به مقوله امنیت قضاوت درستی نیست. (کاظمی: 1384، 21، 18)

لذا بر خلاف مفهوم سنتی امنیت بر نقش عوامل داخلی و اقتصادی امنیت بیشتر تأکید می شود و منظور از عوامل اقتصادی، امور غیر نظامی اعم از محیط زیست، دانش فنی و مسائل اقتصادی است. (هاشمی:1384، 9)

2-2-4 ابعاد امنیت:

همان گونه که قبلاً ذکر شد، واقع گرایان معتقدند که «نا امنی» ویژگی بارزنظام بین الملل می باشد. البته این به معنای نبودمطلق امنیت درعرصه بین المللی نیست، اماآنچه وجود داردغلبه ی ناامنی برامنیت درحوزه ی نظام بین الملل می باشد. حال این سؤال پیش می آیدکه منابع نا امنی چیست؟ و چراامنیت درمکانها وزمان های مختلف متفاوت است؟ (عبدالله خانی:1383، 71)

یکی از وجود امنیت «امنیت فردی» است که به موجب آن هر شخصی باید در محیط زندگی خود آزادبوده وازتوقیف وباز داشت بی دلیل مصون بماند. اما بیشتر صاحب‌نظران، مقوله ی امنیت را درسه سطح ملی، منطقه ای و بین المللی، موردبررسی قرار داده اند که در ذیل به توضیح هرکدام می پردازیم. (کاظمی: 1383، 22 ـ 21)

2-2-5 امنیت ملی

امنیت ملی، به عنوان یک حوزه ی مطالعاتی خاص، پس از جنگ جهانی دوم در دانشگاه های غربی، به ویژه در ایالات متحده ی امریکا مطرح شد و به رغم تلاش مستمر در این زمینه، هنوز نسبت به تعریف مفهوم امنیت و ابزار تأمین، آن اختلاف نظر وجود دارد و همچنین موضوع امنیت ملی را به یکی از پیچیده ترین مباحث روابط بین الملل تبدیل کرده است. (هاشمی، 1384، 4)

«حفظ وجود خود» که گاهی از آن به «منافع حیاتی» تعبیر می شود، بالاترین و اساسی ترین هدفی است که کشور ها در صدد تحصیل آن صحنه ی بین المللی می باشند. (عامری، 1370، 177)

امنیت ملی در واقع به معنای ایمن بودن و در امان بودن ملت است. بدیهی است که ملت زمانی از امنیت بر خوردار است که تمام نیازها و ارزش های حیاتی آن از خطر تهدیدهای مختلف و همه جانبه به طور نسبی در امان باشند و ارتقای کمی و کیفی زندگی مردم نیز متناسب با نیاز زمان و روند تحولات جهانی رشد فزاینده داشته باشد. بنابراین امنیت ملی برای هر کشوری به مفهوم وجود شرایط نسبتاً پایدار است که در آن ارزش ها منافع حیاتی کشور از خطر تهدیدهای گوناگون داخلی، خارجی و طبیعی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی زیست محیطی به طور نسبی مصون بوده باشند. (تهامی، 1384، 79)

سیر تحول مفهوم امنیت از جامعه بدوی تا جامعه جهانی و از گفتمان سنتی تا گفتمان فرامدرن نشان می دهد که امنیت، مفهومی زمانه پرورده و زمینه پرورده است. تفاوت هر گفتمان از جهت تعریف امنیت، منشاء تهدید، منطق معادله، محور، ماهیت، کاربرد، وضعیت مفهومی، برتری جنسی و محیط امنیتی با گفتمان دیگر، بیان می کند که معنای واحد و ویژگیها و مولفه های یکسانی را نمی توان برای این مفهوم در تمامی زمانها و مکانها به کار برد(خلیلی؛ 1384: 137).

تحول و دگرگونی مفهوم امنیت تحول تاریخی یا گفتمانی صرف نبوده است. هرچند امنیت مفهومی همواره در حال توسعه بوده و روندی تکاملی را پشت سرگذاشته است؛ اما سیر تکاملی آن ناشی از استمرار ویژگیها و مولفه هایی خاص در سرتاسر تاریخ جوامع بشری نبوده است. امنیت علاوه بر سیر مستمر و تکاملی که از جامعه بدوی آغاز و تا جامعه جهانی تداوم یافته است؛ برای تکوین و تکامل خود نیازمند ناامنی و تهدید بوده و هر گفتمان امنیتی حاصل رسیدن گفتمان قبلی به مرحله ناامنی بوده است.

رابرت ماندل سیر تکامل مفهوم امنیت ملی را به شکل زیر نشان می دهد[1]:

دوران پس از جنگ سرد

پیش از انقلاب صنعتی

دوران انقلاب صنعتی

اتکای وسیع به قدرت صنعتی(اقتصاد) دسترسی به منابع (محیط) و نیروی نظامی و دسترسی به تسلیحات برای تأمین امنیت

تکامل عمومی

اتکای محدود به سربازان و تسلیحات جهت تأمین امنیت

اتکای زیاد به غذا(اقتصاد) طبیعت(محیط) و نیروی نظامی برای تأمین امنیت

1989-1945

پیش از سال 1945

دوران پس از سال 1989

تکامل نظامی

اتکای وسیع به تسلیحات متعارف برای جنگ محدود غیر متعارف

اتکای وسیع به بازدارندگی هسته ای برای جلوگیری از جنگ جهانی

اتکای گسترده به تسلیحات متعارف برای جنگ سنتی تمام عیار

2-2-6 ویژگی های امنیت ملی

واضح است که ویژگیهای امنیت درمورد امنیت ملی هم صدق می کندوامنیت ملی نیز از ویژگی‌های ذهنی، عینی، نسبی، ادراکی، ارزش و چند وجهی بودن برخودار است. (همان ، 80)

تسبیت امنیت ملی بدین معناست که امنیت پدیده ی ثابت و مشخص نیست و در نحوه ی تحصیل و حفظ آن عوامل متعددی از جمله زمان، ایدئولوژی، اوضاع و احوال بین المللی، موقعیت یک کشور و کیفیت دیپلماسی رهبران مؤثر می باشد. (سیف زاده: 1387، 160)

ذهنی بودن امنیت ملی نیز، به ادراکی و احساسی بودن آن صحه می گذارد، یعنی این اطمینان باید در ذهن توده ی مردم، دولتمردان و زمانداران به وجود آید که برای ادامه ی زندگی بدون دغدغه امنیت لازم وجود دارد. (کاظمی: 1373، 117)

منظور از تجزیه ناپذیر بودن امنیت ملی نیز، این است که نمی توان بین نا امنی یک بخش یا منطقه از کشور نسبت به امنیت کل نظام سیاسی تفکیک قائل شد. یعنی اگر در شهر یا استانی از یک کشور جنگ داخلی یا ناامنی پدید آید، نمی توان مدعی شد که چون امنیت در شهرهای دیگر به هم نخورده است، پس از آن کشور دارای امنیت کاملی است. (ربیعی:1383، 9)

2-2-7 ابعاد امنیت ملی

همان گونه که در مورد امنیت گفته شد، امنیت ملی نیز دارای ماهیت ها، مؤلفه ها و ابعاد ی شش گانه (نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و زیست محیطی» است که این ابعاد، لازم و ملزوم یکدیگر هستند بروز تهدید علیه هر یک از این ابعاد به معنی تهدید علیه امنیت ملی تلقی می شود، لذا در ادامه بحث برای شناخت بهتر امنیت ملی به بررسی ابعاد شش گانه آن می پردازیم.

2-2-7-1 امنیت نظامی

به طور کلی، امنیت نظامی به آثار متقابل توانایی تهاجمی و دفاعی مسلحانه ی دولت، و نیز برداشت آنها از مقاصد یگدیگر مربوط است. (شریبانی: 1387، 26)

امنیت نظامی به مفهوم آن است که کشور از خطر تهدیدهای نظامی در امان باشد. این امر در صورتی ممکن است که یک جامعه علاوه بر داشتن قابلیت های اقتصادی، علمی، تکنولوژیک، انسانی، عمق استراتژیک و رهبری قوی، نیروهای مسلح آن جامعه نیز از توان رزمی نسبی برتر برای پاسخگویی به تهدیدهای بالقوه و بالفعل نظامی موجود علیه کشور بر خوردار باشند، از آنجا که پیروزی واقعی ملت ها در قالب صلح نهفته است، کشوری می تواند از امنیت نظامی برخوردار شود که بدون وارد شدن در جنگ بتواند منافع حیاتی خودراحفظ کند و چنانچه به جنگ مبادرت ورزید،قادرباشد منافع حیاتی خود را تأمین نماید. لذا مسائلی از قبیل دکترین نظامی، قابلیت های اقتصادی، شایستگی دولتمردان و توان رزمی نیروهای صلح یک کشور متغییرهای مستقلی هستند که قدرت نظامی نسبی کشور و امنیت نظامی نسبی جامعه، متغییرهای وابسته به آنها را تشکیل می دهند. (تهامی: 1384، 89 ـ 88)

در دوران اخیر ورود رهیافت های غیر نظامی مانند اقتصاد، تکنولوژی و فناوری اطلاعاتی به صحنه باعث بروز تردیدهایی در خصوص ضرورت یا کفایت نیروهای صلح گسترده یا داروخانه عظیم هشداری برای دفاع نظامی بسیاری از کشورها شده است. (ربیعی: 1383، 141 ـ 140)

2-2-7-2 امنیت اقتصادی

شکل گیری نظریه هایی با مفهوم امنیت اقتصادی، به طور مشخص پس از جنگ سرد آغاز شد. چنانچه امنیت اقتصادی به عنوان یکی از ابعاد مهم امنیت ملی مطرح گردیده. (ربیعی:1383، 138)

برخی استراتژیست ها که در اوضاع جدید جهانی، عامل اقتصاد در امنیت کشورها، نقش اساسی داشته و قدرت دفاعی کشورها تابعی از قدرت اقتصادی است و توان دفاعی همکاری به سطح مناسب خواهد رسید که قدرت اقتصادی کشور نیز افزایش یافته باشد. (امیدوارنیا :1381، 175)

از مجموع معیارهایی از قبیل عدم وابستگی اقتصادی به خارج، برخورداری از مازاد موازنه تجاری و موازنه پرداخت ها، حجم بالای تولید ناخالص ملی و برخوردار از رشد فزاینده، در آمد سرانه بالا، نرخ بهره بری بالای نیروی کار و سرمایه، نرخ سرمایه گذاری بالا از تولید ناخالص ملی، توزیع عادلانه ثروت، متنوع بودن منابع در آمد ملی، پایین بودن نرخ تورم، نرخ بیکاری، رشد پایین جمعیت و بالا بودن نرخ برابری پول ملی در مقایسه با پول های معتبر جهانی، مواردی مستند که امنیت نسبی اقتصادی در یک جامعه را تحقیق می بخشد. (تهامی: 1384، 85)

به طور کلی بعد اقتصادی امنیت ملی، مستلزم دسترسی به عوامل اقتصادی عمده مانند منابع، دارایی و بازارهایی می باشد که برای تحقیق آرزوهای هر دولتی برای رسیدن به سطوح مناسبی از رفاه و قدرت ضرورت دارد. (پیمانی: 1998، 15)

2-2-7-3 امنیت سیاسی

امنیت سیاسی که ازمولفه های امنیت ملی وبه مفهوم آن است که علیه آزادیهای سیاسی افراد، احزاب، ساختارهای سیاسی، فعالان سیاسی، مسئولان حکومتی وروندمطلوب واثر بخشی اداره امور داخلی وخارجی کشور، تهدیدی وجود نداشته باشد واداره امورمملکت نیزتنها براساس منافع ملی وبااستفاده ازروش های قانونی وتوسط حکومتی پاسخگودرعرصه های داخلی وخارجی صورت گیرد.بدیهی است که امنیت سیاسی درهرکشوری باروند فزاینده توسعه سیاسی ورفع بحران های پنج‌گانه (هویت، مشارکت، مشروعیت، توزیع و نفوذ) آن رابطه مستقیم دارد.(تهامی،1384، 83)

بنابراین در بعد سیاسی امنیت ملی می توان به ابعاد فکری مانند ساختار، ضعف و قوت، کارآمدی، میزان مشروعیت، امنیت دولت، احزاب، مواردی که به مشروعیت نظام سیاسی بر می گردد، مسأله قومیت ها و اقلیت ها در جوامع، میزان نهادمندی جامعه مدنی در کشورها و مشارکت سیاسی، اشاره نمود. (ربیعی: 1383، 138)

2-2-7-4 امنیت فرهنگی

امنیت فرهنگی یکی از ابعاد امنیت ملی و به مفهوم آن است که از یک سو فرهنگ جامعه از مولف های عقلانی، واقع بینانه، پویا و منطبق با معیارهای مطلوب علمی شکل گرفته باشد و از سوی دیگر فرهنگ و تولیدات فرهنگی جامعه نیز، ضمن در امان بودن از خطر تهدیدها، ازروند رشد فزاینده ای برخوردار باشد. (تهامی: 1384، 86)

عامل انسانی، خلاقیت ها، تولیدات علمی، فناوری، اندیشه ها و نوع باورهای مردم به عنوان مهم ترین ابزار قدرت برای پیشبرد مقاصد ملی در ابعاد مختلف ایفای نقش می نماید. سیل به توسعه فرهنگی مستلزم تحقیق شایسته سالاری در جامعه و پیروی از سیاست ها، استراتژی ها و برنامه های علمی است. ارج نهادن به دانش، تخصص، علوم، تحقیقات و کاربردی شدن آنها برای حل مشکلات جامعه در اثر توسعه فرهنگی حاصل می شود. (همان: 87)

2-2-7-5 امنیت اجتماعی

گسترش بین المللی دموکراسی و سرمایه داری موجب یکسان سازی ارزش های سیاسی و اجتماعی شده که از یک طرف موجب رونق همکاری و از طرف دیگر باعث افزایش رقابت بین ملت ها شده است.(شریبانی:1387، 27)

امنیت اجتماعی، در هر جامعه ای به مفهوم وجود شرایط است که در آن آرامش خاطر و امنیت جامعه نسبت به جسم، جان، مال، معیشت، حیثیت، آموزش، مسکن، تمامی ارزش های مادی و معنوی همه ی افراد و گروه های اجتماعی، به طور سنتی در چهارچوب قوانین کشور در برابر تهدیدها تأمین می شود. (تهامی:1384، 85)

2-2-7-6 امنیت زیست محیطی

جدیدترین جنبه امنیت ملی که کمتر از سایر جنبه های دین مفهوم مورد توجه بوده است، امنیت منابع و زیست محیطی می باشد. اخیراً ملاحظات مربوط به رشد سریع و نا اندیشیده جمعیت، کاهش منابع طبیعی و زیست محیطی و گسترش غیر قابل کنترل آلودگی های صنعتی و معدنی وارد صحنه اصلی تفکر روابط بین الملل، پژوهشگران و حتی توده های مردم شده است. (ربیعی: 1383، 147)

امنیت محیط زیست در صورتی تحقق می یابد که شناخت و ارزیابی دقیقی نسبت به تهدیدهای مسائل زیست محیطی و نیز راههای مقابله با آنها، برای تمامی جوامع به طور عام و هر یک کشورهای پیشرفته صنعتی به طور خاص حاصل و روابط انسان و محیط او در سیاره خاک و جو آن نیز به گونه ای تنظیم و نهادینه شود که خطرها، تهدیدها و زیان های ناشی از تعاملات انسان و سایر موجودات با محیط را به حداقل ممکن کاهش دهد. (تهامی: 1384، 90)

2-2-8 تهدیدات امنیت ملی

تهدید از نظر لغوی به معنی ترسانیدن، بیم دادن و یا بیم کردن است. در سطح ملی، تهدید عبارتست از هرگونه لیست، قصد، شرایط، حادثه، قابلیت و اقدامی که منافع و اهداف ملی و از جمله ثبات سیاسی و یا هر یک از ابعاد امنیت ملی کشور را به خطر اندازد. (تهامی، 1384، 91)

درجه شدت تهدید، بستگی به ماهیت و میزان رجحان و اهمیت منافعی دارد که در معرض خطر قرار می‌گیرد و در نتیجه میزان اثر گذاری تهدیدها هم متفاوت است و به عبارت دیگر، تهدیدهایی که منافع اولیه ی کشوری را نشانه می روند، به مراتب جدی تر و خطرناک تر از تهدیدهایی هستند که علیه منافع ثانوی صورت می گیرد. (همان، 1384، 91)

امروزه تهدیدات نظامی، اقتصادی، زیست محیطی از اهمیت بیشتری در مسائل مربوط به امنیت ملی برخوردارند. معمولاً تهدیدات نظامی در برنامه های امنیت ملی، ازبالاترین اولویت برخوردار است. اگر چه مکتب کپنهاک تلاش نمود با برجسته نمودن تهدیدات غیر نظامی نظیر تهدیدات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از اهمیت تهدیدات نظامی بکاهد اما قدرت نظامی همچنان به عنوان یکی از مؤلفه های قدرت ملی، بخش مهمی از بودجه کشورهای پیشرفته را به خود اختصاص داده است. (شریبانی: 1387، 271 ـ 270)

تهدید اقتصادی نیز، بدون تردید یکی از پیچیده ترین و سخت ترین تهدیدات مربوط به امنیت ملی است چرا که مسأله اصلی در امنیت اقتصادی این است که وضعیت عادی بازیگران در اقتصاد بازاری، رقابت خطر آفرین، تهاجمی و مبهمی را شامل می شود از سوی دیگر رابطه عمیقی میان قابلیت اقتصادی و نظامی وجود دارد. و قابلیت نظامی دولت به توانایی تأمین کالاهای مهم استراتژیک و داشتن پایگاه صنعتی برای حمایت از نیروهای مسلح وابسته است. (شریبانی:1387، 272 ـ27)

تهدیدات زیست محیطی نیز همانند تهدیدات نظامی و اقتصادی یا پایگاه مادی دولت لطمه می زند و شاید تا جایی پیش رود که ایده ی دولت و نهادهای آن را تهدید کند. برخی از آثار تهدیدات زیست محیطی کوچک، فعالیت های کشوری را با کشورهای دیگر مرتبط می سازد، اما تهدیدات زیست محیطی بزرگتر با اشکال وسیع تر یا تضعیف لایه ی اوزون که پدیده هایی با عواقب جهانی اند. (همان:123 ـ 272)

اگر چه توضیحات فوق بر تنوع تهدیدات پیش روی دولت های اشاره دارد ولی اولویت دادن به امنیت نظامی و تهدیدات نظامی در سیاست خارجی امری غیر قابل اجتناب است. با این وجود ادغام عوامل اجتماعی و اقتصادی در تصمیم گیری های مربوط به امنیت ملی واقع بینانه تر و منطقی تر به نظر می‌رسد. (همان)

2-2-9 واقع گرایان و امنیت ملی

واقع گرایان معتقدند، امنیت ملی مفهومی عینی و واقعی دارد که کسب آن تجزیه ناپذیر است به اعتقاد (هانس جی مورگنتا) امنیت ملی، معیاری اساسی و همیشگی است که باید اقدامات سیاسی تصمیم گیرندگان حکومتی بر مبنای آن مورد ارزیابی قرار گیرند. از دید مورگنتا، اهداف سیاست خارجی باید بر اساس منافع ملی، یا امنیت ملی تعریف شوند. وی معتقد است مفهوم امنیت ملی بر حسب قدرت تعریف می شود و تنها قدرت است که می تواند امنیت ملی را تأمین کند. سایر اندیشمندان واقع گرا نیز معتقد بودند که واژه های منافع و قدرت دارای مفاهیم صریح و روشنی هستند که می توان با درک هوشمندانه و عقلانی به سلسله مراتب آنها پی برد. (تهامی: 1384، 80)

واقع گرایان معتقدند امنیت ملی هر کشوری با قدرت نسبی، موقعیت جغرافیایی و شرایط ژئوپلیتیک آن رابطه مستقیم دارد و لازمه تأمین امنیت ملی آن است که امنیت در تمامی ابعاد آن به وجود آید و رسیدن به هر یک از ابعاد امنیت ملی هم، مستلزم تدوین سیاست ها، استراتژی ها و برنامه ریزی های گسترده و همه جانبه است. (تهامی: 1384، 82)

واقع گرایان، وجود اقتدار حاکم در داخل کشورهارا تضمین کننده امنیت افراد جامعه می دانند، لذا معتقدند مسأله امنیت ملی، بیشتر از آنکه در سطح داخلی مطرح باشد در سطح بین المللی معنا می یابد چراکه درفضای آنارشیست نظام بین الملل، دولت های مستقل،خود را بالاترین اقتدار می دانند. بنابراین واقع گرایان صرفاًمعتقد به تحلیل وسیاست گذاری امنیت در سطح بین الملل می باشد. (عبدالله خانی: 1383، 71 ـ 70)

2 -2-10 امنیت منطقه ای

با توجه به تأثیر پذیری و تأثیر گذاری متقابل در دنیای امروز، امنیت نیز تنها به چهارچوب واحدهای ملی محدود نمی شود گاه شرایط تاریخی، جغرافیایی، سیاسی و ایدئولوژیک یک منطقه به گونه ای است که روند، تضمین امنیت واحدهای ملی آن منطقه، برقراری امنیت در کل منطقه است. در واقع در یک منطقه، وجود منافع اقتصادی، ایدئولوژیک و امنیتی مشترک، دولت ها را بر آن می دارد تا مکانیسم هایی برای بر قراری امنیت منطقه ای بیایند. در این روش واحدهای ملی، ضمن متعهد شدن نسبت به یکدیگر، برای تأمین امنیت منطقه ای و به تبع آن تأمین امنیت واحدهای ملی، توانایی های نظامی و سیاسی خود را با هم ترکیب می کنند. (کاظمی: 1384، 27 ـ 26)

مفهوم امنیت و الگوهای امنیت منطقه ای به ویژه پس از جنگ سرد و متعاقب آن پس از 11 سپتامبر، شاهد دگرگونی های عمده ای بوده و باعث ایجاد چشم اندازها و تحولات جدیدی در حوزه ی امنیت منطقه ای شده است. یکی از الگوهای امنیت منطقه ای، الگوی واقع گرایانه است که اگر چه این الگو بر پایه تهدیدات آشکار و نهان نظامی استوار است اما وجود این تهدیدات به معنای نادیده

انگاشتن حاکمیت، منافع ملی، نگرانی های امنیتی سایر بازیگران نیست. این الگو ترکیبی از کشورهایی است که دارای روابطی سیاسی و بر اساس به سود و زیان مقطعی هستند که در طول زمان ممکن است تغییر کند. این الگو ضمن پذیرش موازنه ی قوا به همه ی کشورهای یک منطقه اجازه می دهد که بر اساس شرایط روز با یکدیگر متحد شوند. (واعظی: 1386، 18)

بحث مدل های امنیتی قفقاز نیز بیشتر به امنیت منطقه ای است. بی شک در این مدل، باید به دنبال مکانیسم هایی بود که می تواند امنیت واقعی و دراز مدت سه جمهوری قفقاز جنوبی را تأمین نماید. چرا که شرایط ژئوپلیتیک قفقاز به گونه ای است که هر گونه ناامنی در هر نقطه آن، تأثیری شگفت بر امنیت سایر مناطق می گذارد. (کاظمی: 1384، 27)

2-2-11 امنیت بین المللی(جهانی)

مقوله «امنیت جهانی» پس از جنگ جهانی دوم به صورت گسترده در محافل سیاسی مطرح شد. در واقع پیشرفت فوق العاده علم و تکنولوژی به همراه مزایایی که دارد، موجب شده است که تهدیدات، دیگر نه در چهارچوب واحدهای ملی، بلکه در چهار چوب تهدیدات فرا منطقه ای و جهانی مورد بررسی قرار گیرند. (کاظمی: 1384، 27)

به هر حال نظم بین المللی ایجاب می کند تا دولت ها به میزانی کنترل فرا ملی را بر فعالیت های داخلی خویش که به بهترین وجه، تأمین کننده منافع ملی آنهاست، بپذیرد.

در حقیقت پذیرش محدودیت ها، بخش لاینفگ تعدیل سیاست های ملی به شمار می رود و به صورت تناقض آمیزی، مساعی دولت ها را همزمان از لحاظ بر خورد به آثار داخلی، قوانین و مقررات بین المللی و وابستگی متقابل به طور کلی و نیز ملاحظه گری های رو به افزایش نشان می دهد. (قوام: 1386، 111)

امروزه تهدیداتی وجود دارند که تنها برای امنیت یک کشور مخاطره آمیز نیستند، بلکه این نوع تهدیدات، بقای بشریت را تهدید می کنند و امنیت جهانی را به خطر می اندازند. لذا کشورها در کنار رقابت با سایر واحدها، در مورد مسادئلی که امنیت جهانی را تهدید می کند، نیازمند همکاری هستند. از جمله این تهدیدات می توان به مسائل خطوط انفجار هسته ای، زیست محیطی، شیوع جهانی بیماری (از جمله ایدز و هپاتیت) گسترش مواد مخدر، تروریسم بین المللی، انفجار جمعیت و کمبود منابع غذایی و ... اشاره نمود. (کاظمی: 1384، 30 ـ 27)

امروزه بسیاری از قدرت هایی نظیر امریکا، روسیه و چین و همچنین قدرت های فرا ملی نظیر اتحادیه ی اروپا و ناتو در این زمینه اتفاق نظر دارند که تهدیدات اصلی نظام بین المللی عبارتند از: تروریسم، سلاح های کشتار جمعی، جنایات سازمان یافت، منازعات منطقه ای، گسترش فقر، تغییرات آب و هوایی و بسیاری مسائل دیگر. لذا همه آنها استراتژی های دفاعی و امنیتی خود را در راستای مقابله با این تهدیدات تمرین می کنند. (موسوی، 1386، 14)

رئالیست ها بر این اعتقاد بودند که تهدیدات ماهیت بیرونی داشته و باید در فضای بیرون گرایانه به امنیت سازی مبادرت کرد. بدون شک هنوز هم قدرت نظامی و اقتصادی نقش مؤثر و تعیین کننده ای در حفظ امنیت و مدیریت بحران های بین المللی دارداما ابزارهای آن با گذشته متفاوت است. بنابراین، اعتقاد واقع گرایان به تحلیل وسیاستگذاری امنیت در سطح بین الملل،عقیده درستی به نظر می رسد امادردنیای جدید این امربه مدداستفاده از نمادهایی قدرت نرم، ماننداستفاده از رسانه ها، ابزارهای ارتباطی و به طور کلی از طریق دیپلماسی عمومی میسرخواهد بود. (متقی: 1386، 17 ـ 15)

_ از آنچه گفته شد به خوبی می توان به نقش و جایگاه نظریه واقع گرایی در مورد امنیت ملی و بین المللی پی برد. شواهد نشان می دهد که مطابق عقیده واقع گرایان، جهان همچنان به لحاظ نظامی در مسیر نا‌امنی حرکت می کند و دامنه تهدیدات نظامی و امنیتی در حال گسترش است و به تبع آن هزینه های نظامی کشورها نیز همچنان افزایش می یابد. در مجموع نظام امنیت بین المللی نسبت به دوران جنگ سرد در وضعیت نا امنی بیشتری قرار گرفته است.

لذا گرچه ظاهراً از تهدیدات نظامی کاسته شده، اما مسائلی چون تروریسم، سلاح های کشتار جمعی، جنایات سازمان یافته، مسائل زیست محیطی و بسیاری موارد دیگر به عنوان منابع اصلی تهدیدات نظام بین المللی مطرح گردیده و موجب پایداری شرایط نا امنی در جهان شده اند.

از آنجا که تهدیدات قابل شناسایی نیستند، کشورها باید پیوسته آمادگی خود را برای مقابله با تهدیدات را حفظ منافع خود حتی فراتر از مرزهای محلی خود باشند. چرا که به عقیده واقع گرایان قدرت شرط بقای یک کشور در محیط هرج و مرج گونه ی بین المللی است و کشورها باید همواره توان خود را برای مقابله با تهدیدات افزایش دهند. البته این به معنای افزایش قدرت نظامی صرف نیست بلکه با توجه به تهدیدات جدید باید از ابزارهای مناسب برای افزایش توان خود استفاده کنند.

مقدمه

قفقاز سرزمینی است باستانی که بین دریای خزر و دریای سیاه واقع و با کشورهای ایران و ترکیه و روسیه مرز مشترک دارد. قفقاز نزدیکترین راهی است که اروپا را به ایران و آسیای مرکزی و اعماق آسیا مرتبط می سازد و از همین رو دروازه آسیا لقب گرفته است. متجاوز از یک قرن سلطه حکومت خودکامه تزاری،سرزمین قفقاز را که با اقوامی با گذشته فرهنگی و تاریخی غنی در آن سکونت داشتند، به یکی از ایالات روسیه تبدیل نمود، تغییراتی زیاد در آن بوجود آورد. با وجود این بخش عمده اهالی قفقاز هیچ گاه با فرمانروایی روسها آشتی نکردند. سنتهای دیرینه استقلال و علایق مشترک با مشرق زمین و تفاوتهای مذهبی و فرهنگی با روسیه دست به دست هم دادند تا قفقاز را مبدل به یک سرزمین بیگانه در داخل امپراطوری روسیه بنماید.

پس از وقوع انقلاب روسیه(فوریه 1917)ملل قفقاز به پا خاسته و خود مختاری خود را اعلام کردند و پس از انقلاب اکتبر و عقب نشینی قشون روس از قفقاز، کلیه پیوندهای خود را با حکومت مرکزی روسیه قطع کردند و فدراسیون ماوراء قفقاز را تاسیس کردند(گرجیها و آذریها وارمنیها).اما به خاطر تباین منافع، پس مدت کمی این فدراسیون از هم پاشید و پس از جنگ های سه گانه که سه سال طول کشید، به سه جمهوری مستقل تجزیه گردیدند ولی ازکوشش های سه دولت مستقل برای شناساندن خود در به دست آوردن شناسایی از دولت ها (متفقین) به جایی نرسید، زیرا سیاست آنها بر پایه تحولات اوضاع در روسیه مبتنی بود و معتقد به شناسایی این کشورها نبودند بدین ترتیب هر سه کشور گرجستان،آذربایجان و ارمنستان یکی پس از دیگری به دام بلشویزم ها فرو رفتند.

با فروپاشی شوروی حکومت کومونیستی و استقلال مجدد این کشورها، از گذشته درس عبرت نگرفته و همانند سالهای 1921-1918آتش جنگ و برادر کشی در قفقاز شعله ور گردید و جمهوری های سه گانه برای جلب حمایت سیاسی و مالی و نظامی کشورهای بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای و ایجاد موازنه سیاسی درقفقاز به تکاپو افتادندو با وجود انبارهای غنی بزرگ و پیدایش ژئوپلیتیک های جدید تلاش این کشورها برای مداخلات بیشتر اشکال متعددی یافته است.(کمالی،1376،27-28)

با توجه به علایق و پیوندهای مشترک و عمیق فرهنگی و تاریخی که میان ایران و کشورهای قفقاز وجود دارد لزوم مشارکت فعال ایران در حل و فصل بحرانهای موجود در قفقاز با به کارگیری روشهای صلح آمیز برای نیل به صلح و ثبات دائمی در منطقه، زمینه های مساعد زیادی را برای بسط و توسعه مناسبات سیاسی-فرهنگی-اقتصادی و بازرگانی و کشاورزی و حمل و نقل با این کشورها وجود می آورد باید برای نیل به این اهداف نهایت کوشش و همت سیاسی به کار گرفته شود.

3-1 ویژگی های قفقاز جنوبی

3 -1-1 موقعیت

قفقاز منطقه ای کوهستانی در جنوب غرب روسیه در همسایگی شمال غربی ایران این منطقه از غرب به دریای سیاه و از شرق به دریای خزر،از شمال به اراضی پست کوما-ماینچ و از جنوب به ایران و ترکیه محدود می شود. این منطقه توسط کوههای قفقاز کبیر به دو منطقه جداگانه قفقاز شمالی و قفقازجنوبی(ماوراء قفقاز) تقسیم می شود که در این پژوهش سعی در شناسایی قفقاز جنوبی است.

3-1-2 قفقاز جنوبی(ماورای قفقاز)

قفقاز جنوبی یا ماورای قفقاز نیمه جنوبی سرزمین قفقاز است. قفقاز ناحیه‌ای میان دریای خزر و دریای سیاه است که به دو بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می‌شود.قفقاز جنوبی یک درصد مساحت و 5/5 درصد جمعیت کل اتحاد جماهیر شوروی سابق را دارد این منطقه از نظر استراتژیکی و سنتهای سیاسی شدید قومی و ساکنان آن است در این منطقه سه جمهوری ،گرجستان،آذربایجان و ارمنستان قرار دارند، که مساحت 1/186 هزار کیلومتر مربع می باشد.

اغلب نقاط قفقاز جنوبی کوهستانی است رشته کوههای قفقاز کوچک، کوه تالش و دشت مغان و جلگه کوه ارس،جلگه کولخیس و جلگه لنگران و دشت آرارات پستی ها و بلندیهای مهم آن را تشکیل می دهند.

3-1-3 نگاهی مختصر به تاریخ و خصوصیات انسانی قفقاز جنوبی

تاریخ سکونت در سرزمین قفقاز به دوران ما قبل تاریخ می رسد. آثار کشف شده که قدمت آن به چهار هزار سال پیش می رسد بیانگر این واقعیت است که از دیر باز در این منطقه تمدنی شکوفا وجود داشته است. قفقاز در خلال تاریخ طولانی خود تنها چند سده از صلح نسبی برخوردار بوده است. صدها سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان به این منطقه حمله بردند،کورش ماد را تصرف کرد و با ادغام آن در پارس، امپراطوری هخامنشی را به وجود آورد. ارمنستان که به دست مادها اداره می شده تبدیل به یک ساتراپ نشین ایران گردید و بقیه نقاط قفقاز همچنان در دست ایرانیان باقی ماند ولی بلافاصله پس مرگ اسکندر ساتراپ ایرانی خود را مستقل اعلام و سلسله ای تاسیس کرد که تا سال 211 قبل از میلاد دوام داشت. در دوران ساسانیان مسیحیت بر نفوذ خویش در این منطقه افزود و در سده پنجم بعد از میلاد دین رسمی ارمنستان شد.

به اعتبار سند و منابع روسی و ایران در سال 378 میلادی پیمانی با روم منعقد ساخت. به موجب این پیمان منطقه قفقاز به دو منطقه نفوذ ایران و روم تقسیم شد. قسمتهایی از ارمنستان غربی و گرجستان به رومیان تعلق گرفت و قسمتهایی مهم از ارمنستان،گرجستان،آذربایجان از آن ایران شد. این مناطق در آغاز فرمانروایان محلی داشتند، لیکن به تدریج به صورت ایالات خود مختار تابع ایران درآمدند.(قاسمی، 1378،45)

این منطقه سوق الجیشی همواره مورد طمع کشورها و قدرت های بزرگ قرار داشته است چنانکه با قدرت یافتن امپراطوری عثمانی و جنگ های بیست ساله ما بین ایران و عثمانی در سال 1555 میلادی با منعقد شدن پیمان صلح آماسیه در دوران صفویه،آذربایجان غربی و قسمتی از کردستان و بین النهرین وبخش شمالی گرجستان به دولت عثمانی و در مقابل ارمنستان اردهان،کارتیل،کاخت و آذربایجان شرقی به ایران واگذار شد و در زمان سلطان محمد خدابنده دولت عثمانی مجددا به قفقاز حمله کرده و سراسر قفقاز رات به تصرف خود درآورد اما شاه عباس توانست مناطق اشغال شده را به ایران باز گرداند، در اوایل قرن هیجدهم پطر کبیر با هدف دستیابی به آبهای گرم جنوب،از اوضاع نابسامان ایران که در نتیجه هجوم افغانها و شکست صفویان حاصل شده بود استفاده کرد و در سال 1724 میلادی طی قراردادی با عثمانی مناطق در بند و باکو و ایالات گیلان و مازندران و گرگان را به خود اختصاص داد، نادر شاه پس از به قدرت رسیدن با استفاده از تیرگی روابط روسیه و عثمانی بار دیگر سرزمین های مزبور را به ایران باز گرداند،

آقامحمد خان قاجار در سال 1795 میلادی به قفقاز لشکرکشی کرد و گرجستان را به طرز فجیعی به تصرف در آورد از 1803 جنگ های ایران و روسیه بی وقفه ادامه یافت تا اینکه با شکست ایران جنگ های ده ساله ایران و روسیه در 21 اکتبر 1813 با انعقاد معاهده صلحی در قصبه گلستان از توابع قره باغ پایان یافت. به موجب این معاهده اراضی اشغال شده قره باغ، گنجه،شکی ،شیروان ، قبه،دربند،باکو،بخشی از طالش،در تصرف روسهای مسیحی قرار گرفت. در این زمان انگلستان قرارداد و اتحادی با ایران علیه روسیه و افغانستان منعقد ساخت که در مقابل تعهد دولت ایران مبنی بر ممانعت عبور لشکر به سمت هندوستان شود و انگلستان وعده داد که به ایران کمک کند تا بتواند در معاهده گلستان تجدید نظر به عمل آورد. پس از انعقاد قرارداد مذکور روابط ایران و روسیه بسیار تیره شد و جنگ دوم ایران و روس آغاز شد که مجددا و با شکست ایران در فوریه 1828 با امضا معاهده ترکمنچای خانات ایروان و در دو طرف رود ارس و خانات نخجوان به دولت روس واگذار شد.(قاسمی: 1378،45)

پس از الحاق قفقاز به روسیه در اوایل قرن نوزدهم و جنبش های ضد روسی وضد تزاری در مناطق مختلف قفقاز ازجمله داغستان،آذربایجان و گرجستان بوقوع پیوست،مهم ترین جنبش رهایی بخش قفقاز در داغستان به ظهور رسید که به رهبری قاضی محمد از رهبران مسلمان قفقاز سالها ادامه داشت. سلطه روس ها بر قفقاز تغییرات زیادی به وجود آورد ولی بخش عمده اهالی این منطقه هیچ گاه با فرمانروایی روس ها آشتی نکردند. سنت های دیرینه استقلال، علائق با مشرق زمین و تفاوت های مذهبی و فرهنگی با روسیه دست به دست یکدیگر داد تا قفقاز را مبدل به یک سرزمین بیگانه در درون امپراطوری روسیه نماید. این سرزمین به ایالاتی تقسیم می شد که سرحداتشان بدون توجه به واقعیت های قومی و اقتصادی و مذهبی ترسیم شده بود و این امر تصادماتی بین اقوام محلی به وجود می آورد.

پس از سرکوبی جنبش های قفقاز،اگر چه نارضایتی علیه استعمارگران تزاری کم و بیش در نقاط مختلف قفقاز به چشم می خورد لیکن پس از برقراری حکومت شوروی در آغاز دهه 20قرن تا پایان اتحاد شوروی در آغاز دهه90 ، قفقاز به آرامش چون آتش زیر خاکستر دست یافت.گذشته از مداخله کشورهای بیگانه ترکیب قومی و به ویژه پراکندگی جغرافیایی اقوام مختلف آن تنها عاملی بود که این ملل و اقوام را به هم پیوند داده بود، شمشیر تزارها بود. از این رو آزادیخواهان و انقلابیون، نیمه دوم قرن نوزدهم روسیه و امپراطوری تزارها را زندان ملت ها لقب داده بودند.

در طول این مدت در داخل خود جمهوریهای متحد،جمهوریهایی به صورت خود مختار به وجود آمدند،از جمله در گرجستان جمهوری خودمختار آبخازیا و آجاریا استن اوبلاست به وجود آمد و در آذربایجان نیز جمهوری خود مختار نخجوان و ولایت خودمختار قره باغ پدید آمد بعد از آن سیاست تفرقه اندازی و سیاست خشن،اخراج و تبعید اقوام از محل استقرارشان به نقاط دور و نامساعد که توسط استالین صورت گرفت عامل مهم دیگری در اغتشاشات فعلی در منطقه می باشد که همه آن اقدامات درجهت اهداف استراتژیک استالین دنبال می شد.

طرح های گلاسنوست و پروستریکا گورباچف اصول سوسیالیزم را دستخوش دگرگونی بنیادی ساخت که ما حاصل آن تغییر جغرافیای سیاسی جهان و بر هم ریختن فکری غالب برخاور شد. این طرح ها شرایطی را به وجود آورد که در جامعه بسته شوروی منجر به انفجار ملی و گسترش تفکر گریز از مرگز گردیده و نتیجه آن تشکیل 15 جمهوری در قالب کشورها ی مشترک المنافع بود. یعنی اتحاد شوروی که در 1922 پا به عرصه وجود گذاشته بود ولی روس ها نگرانی خود را از مسائل قومی پنهان نداشته و اهداف قبلی خود را در مناطق جدا شده از شوروی ازجمله قفقاز را به عنوان کمربند ایمنی دنبال می کنند،دخالت روس ها در مسئله قره باغ به نفع ارمنی ها و لشکرکشی به چچن هم نوعی زهر چشم نسبت به جمهوریهای دیگر به خصوص برای منطقه قفقاز بوده است.

تاریخ نشان داده که منطقه قفقاز همیشه دارای اهمیت بوده است این منطقه در مسیر حوادث بین سه منطقه روسیه،امپراطوری عثمانی و جنوب غربی آسیا و خاورمیانه بوده و به عبارت ساده تریک منطقه

به معنی واقعی کلمه است قفقاز به دلیل شرایط جغرافیایی ویژه،واقع شدن در جنوب غربی روسیه دارای اهمیت بسیار است کوههای قفقاز کبیر سدی طبیعی بین جنوب روسیه و جهان اسلام به وجودآورده است بدان جهت امنیت قفقاز برای روسیه جنبه حیاتی دارد. در تحولات اخیر نقش روسیه در تشدید یا تخفیف بحرانهای منطقه بسیار روشن است.

قفقاز از لحاظ نظامی مکمل استراتژی امنیتی روسیه است مرزهای طبیعی قفقاز ضعف ژئواستراتژیکی روسیه را از بین می برد.قفقاز در دوران معاصر تبدیل به لولای استراتژیک شده است.

3-1-4واحدهای سیاسی قفقاز جنوبی

در منطقه قفقاز جنوبی به مساحت 1/186 هزار کیلومتر مربع،واحدهای سیاسی-اداری زیر قرار دارند.

الف-جمهوری آذربایجان

در ترکیب این جمهوری دو واحد اداری (( استان خود مختار قره باغ کوهستانی)) معروف به ((ناگورنو قره باغ)) و((جمهوری خودمختار نخجوان)) قرار دارد.قره باغ کوهستانی در داخل خاک اصلی آذربایجان و در غرب جمهوری در مجاورت جمهوری ارمنستان قرار داشته و جمهوری خودمختار نخجوان، توسط خاک ارمنستان از قلمرو اصلی آذربایجان فاصله جغرافیایی داشته و پیوستگی ارضی با خاک اصلی ندارد.

ب-جمهوری ارمنستان: جمهوری ارمنستان فاقد واحدهای خودمختار است

ج-جمهوری گرجستان: در ترکیب این جمهوری سه واحد اداری((جمهوری خود مختار آبخازیا)((جمهوری خود مختار آجاریا)) و ((استان خود مختار اوستیای جنوبی)) قرار دارد.هر سه واحد در محدوده جغرافیایی جمهوری واقع شده اند.از نظر تراکم جمعیت،درکل منطقه5/84 نفر درکیلومترمربع زندگی می کنند.جمهوری خودمختار آجارستان(آجاریا) با7/130نفر درکیلومترمربع،متراکمترین پراکندگی جمعیت را داراست.این جمهوری که در جنوب غربی قفقاز جنوبی واقع شده به علت شرایط جغرافیایی مناسب وواقع شدن درکنار دریای سیاه،جمعیت بیشتری را از نظر تراکم به خود اختصاص داداه است.پس از آجارستان،ارمنستان با تراکمی برابر9/110نفردرکیلومترمربع،دومین واحد سیاسی –اداری قفقازجنوبی به شمار می رود.


نظرات 0 + ارسال نظر
امکان ثبت نظر جدید برای این مطلب وجود ندارد.