|
اهدای جنین در پرتو فقه و حقوق
در نوشتار حاضر ابتدا موضوعاتی چون فرایند، تاریخچه و ماهیت اهدای جنین مطرح گردیده، سپس نظریه‌ی حرمت مطلق اهدای جنین و نظریه‌ی تفکیک مورد نقد و بررسی واقع شده و در انتها مستند به دلایلی نظریه‌ی جواز مطلق اهدای جنین به عنوان برآیند مقاله برگزیده شده است
|
|
| دسته بندی | فقه و حقوق اسلامی |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 41 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 32 |
اهدای جنین در پرتو فقه و حقوق
در
نوشتار حاضر ابتدا موضوعاتی چون فرایند، تاریخچه و ماهیت اهدای جنین مطرح
گردیده، سپس نظریه‌ی حرمت مطلق اهدای جنین و نظریه‌ی تفکیک مورد نقد و
بررسی واقع شده و در انتها مستند به دلایلی نظریه‌ی جواز مطلق اهدای جنین
به عنوان برآیند مقاله برگزیده شده است.
چکیده:
یکی از شیوه‌های درمان نازایی، «اهدای جنین» است که در آن اسپرم مرد و تخمک
زن را در آزمایشگاه تلقیح نموده و بعد از تقسیمات اولیه،یعنی چهار تا پنج
روز بعد، جنین حاصل را به رحم زن متقاضی منتقل می‌کنند. در مورد اهدای جنین
سه نظر مطرح است: حرمت مطلق؛ جواز مطلق و تفکیک (یعنی جواز در صورت
استفاده از سلول جنسی زوجین و عدم جواز در صورت استفاده از سلول جنسی غیر
زوجین). در نوشتار حاضر ابتدا موضوعاتی چون فرایند، تاریخچه و ماهیت اهدای
جنین مطرح گردیده، سپس نظریه‌ی حرمت مطلق اهدای جنین و نظریه‌ی تفکیک مورد
نقد و بررسی واقع شده و در انتها مستند به دلایلی نظریه‌ی جواز مطلق اهدای
جنین به عنوان برآیند مقاله برگزیده شده است.
کلید واژه:اهدای جنین، اهدای تخمک، اهدای اسپرم، استمتاع،استیلاد، زوجین.
۱)جستارگشایی
فقیهان و حقوق‌دانان می‌بایست پابه‌پای زیست‌شناسان و پزشکان در فرایند
تولید غیرطبیعی انسان حرکت نموده و ضمن حل مشکلات و نارسایی‌های محتمل،
انسان را در پیمودن طریق کمال رهنمون باشند. بر پایهی این هدف همزمان با
تولد نخستین انسان آزمایشگاهی در سال ۱۹۷۸
و فراگیر شدن شیوه‌های مصنوعی درمان نازایی از جمله «اهدای جنین» در
دهه‌های اخیر، عالمان فقه و حقوق، مباحث جدی در موافقت و مخالفت با این
شیوه‌ها طرح نموده‌اند. حکومت اسلامی نیز در راستای تسهیل امور مردم قانون
اهدای جنین را درسال ۱۳۸۲ به تصویب مجلس شورای اسلامی رساند.
تولید مثل مصنوعی تحت دو عنوان «شبیه‌سازی» و «باروری‌های پزشکی» انجام
می‌شود. در روش اول از سلول‌های جسمی و در روش دوم از سلول‌های جنسی
استفاده می‌گردد. در روش اخیر، گاه از سلول‌های جنسی زن و شوهر و گاه به
دلیل نارسایی‌های خاص از اسپرم، تخمک یا رحم فرد سومی استفاده می‌شود.
روش‌های درمانی زوجین با توجه به نارسایی‌های آنان به چند صورت انجام
می‌شود:
۱-۱) «اهدای اسپرم»[۱]؛ در صورت نارسایی سلول جنسی مرد، از اسپرم فرد ثالث استفاده می‌شود.
۲-۱) «اهدای تخمک»[۲]؛ در صورت معیوب بودن سلول جنسی زن، از تخمک فرد ثالث استفاده می‌شود.
۳-۱) «اجارهی رحم» یا «مادر جانشین»؛[۳] در این روش جنین حاصل از سلول‌های جنسی زوجین در رحم زن ثالثی پرورش یافته و پس از وضع حمل به زوجین برگردانده می‌شود.
۴-۱) «اهدای جنین»[۴]؛
در این روش زوجین بیمار از جنین حاصل از اسپرم و تخمک زن و مرد دیگر - اعم
از اینکه بین آن دو رابطه زوجیت باشد یا نه- در محیط آزمایشگاه استفاده
کرده و جنین اهدایی به رحم زوجه منتقل می‌گردد.
بنابراین اهدای
جنین یک شیوهی درمان نازایی است که بر اساس آن اسپرم مرد و تخمک زن گرفته
شده و در محیط آزمایشگاه در مجاورت یکدیگر قرار داده می‌شود تا پس از لقاح و
تقسیمات اولیه و حداکثر تا چهار روز از زمان لقاح به رحم زن متقاضی منتقل
گردد. از این روش با علامت اختصاری «I.V.F»[۵] یعنی
باروری در لوله آزمایشگاه یاد می‌شود. هم‌چنین می‌توان از جنین‌هایی که
قبلاً منجمد شده‌اند نیز استفاده نمود، گرچه درصد موفـقیت کمتری دارند (رک.
جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۴: ص۳۳؛ نایب‌زاده، ۱۳۸۰: ص۲۷؛ غانم، ۱۴۲۱ق: ص۲۳۵). موضوع بحث این نوشتار، مورد چهارم از موارد فوق است.
گو اینکه گاهی مبحث «اجاره رحم» نیز ذیل مبحث اهدای جنین مورد مطالعه
قرارگرفته، علت آن هم این است که در اجاره رحم نیز جنین اهدا می‌شود؛ ولی
روشن است که در اجارهی رحم، جنین با این هدف اهدا می‌شود که پس از طی
مراحل حمل و ولادت توسط زن ثالث، به صاحبان اصلی جنین برگردانده شود، ولی
در اهدای جنین طفل متولد، به زوجین دریافت کنندهی جنین داده می شود. به
عبارت دیگر «بیمار» در اهدای جنین که محل مبحث است زوجین دریافت‌کنندهی
جنین می‌باشند، ولی در اجارهی رحم، زوجین اهداکنندهی جنین به عنوان بیمار
تلقی می‌شوند.
۲) فرایند اهدای جنین
اهدای جنین به عنوان یک شیوهی درمان ناباروری، زمانی انجام می‌شود که
زوجین دارای سلول جنسی سالم و مناسب برای تولیدمثل نمی‌باشند؛ ولی زن قادر
به گذراندن موفقیت‌آمیز یک دورهی بارداری منجر به زایمان می‌باشد. بدین
منظور مراحل ذیل طی می‌شود:
۱-۲) ابتدا از «داروهای باروری»[۶] و
هورمون‌های محرک تخمدان برای تحریک تخمدان اهداکنندهی تخمک استفاده
می‌شود. داروهای تخمک‌گذاری غالباً طی یک دورهی هفت تا ده روز تجویز
می‌گردد.
۲-۲) «بازیابی تخمک»[۷]؛
در این قسمت از دو روش استفاده می‌شود: روش متداول، جراحی سرپایی
«آسپراسیون فولیکول» است. در این روش مقدار مناسب تخمک از طریق سونوگرافی
از راه واژن (مهبل) به دست می‌آید. به این صورت که پروب سونوگرافی داخل
واژن گذاشته می‌شود. پروب واژینال، امواج صوتی با فرکانس بالا ایجاد نموده و
ارگان‌های لگنی را در صفحهی مانیتور به تصویر می‌کشد. هنگامی که
فولیکول‌های بالغ در تخمدان‌ها دیده شدند، متخصص، سوزن مخصوص را از طریق
مهبل به داخل فولیکول‌ها هدایت می‌کند و تخمک‌ها با ساکشن (مکنده) کشیده
می‌شوند. روش دیگر، «لاپاراسکوپی» است. در این روش بعد از بیهوشی عمومی،
جراح لاپاراسکوپ را که لولهی بلند و باریک است، از طریق یک شکاف در زیر
ناف، وارد شکم کرده و جراح، داخل آن را از میان لاپاراسکوپ نگاه می‌کند.
سپس سوزن را به داخل فولیکول‌های تخمدان هدایت نموده و تخمک‌ها را از طریق
لاپاراسکوپ بیرون می‌کشد.
۳-۲) در
این مرحله تخمک‌ها باید بارور گردند. تلقیح را می‌توان بلافاصله پس از
بیرون کشیدن تخمک‌ها یا پس از چند ساعت از طریق ریختن اسپرم‌ها روی تخمک‌ها
انجام داد. ولی چنانچه تعداد اسپرم‌ها بسیار کم باشند یا اسپرم قـدرت نفوذ
به تخمک را نداشته باشد، از روش مخصوص «میکرواینجکشن»(I.C.S.I)[۸] استفاده می‌شود؛ به این صورت که یک اسپرم مستقیماً به داخل «سیتوپلاسم» تخمک تزریق می‌شود. بعد از ۱۸- ۱۶ ساعت لقاح کامل شده و دو پیش‌هسته (زایگوت) در داخل سلول مشاهده می‌شود. حدود ۳۰ ساعت پس از لقاح، سلول به دو قسمت تقسیم شده که «جنین» یا «رویان» نامیده می‌شود[۹] و پس از ۷۲- ۴۸ ساعت جنین در مرحلهی ۸ سلولی آمادهی انتقال به رحم زن متقاضی است.
۴. انتقال
جنین به داخل رحم متقاضی به صورت سرپایی می‌باشد. پزشک به وسیلهی کاتتر
(میله) یک یا چند جنین را به داخل رحم منتقل می‌کند. بدین‌سان فرایند اهدای
جنین تکمیل شده و پس از طی مراحل جنینی، طفل متولد می‌شود.(رک.جمعی از
نویسندگان، ۱۳۸۴: صص۳۳-۲۳؛ نایب‌زاده،۱۳۸۰: صص ۴۴۹-۴۴۷).
۳) تاریخچه
مسالهی ناباروری و روش‌های درمان آن از دیرباز مورد توجه حکیمان و پزشکان
بوده؛ حتی در مصر، یونان و روم باستان نوشته‌های دربارهی مداوای ناباروری
از آنان برجای مانده است. مسایل پزشکی از جمله ناباروری در پنج قرن آغازین
هجری شکوفاتر گردید. زکریای رازی در «الحاوی» و ابن سینا در «قانون» برای
درمان نازایی داروهایی تجویز نموده‌اند. از قرن شانزدهم میلادی موضوع
ناباروری، به صورت تخصصی‌مطرح گردید.
در غرب آغاز تلقیح مصنوعی به سال ۱۷۸۰م. برمی‌گردد که «لازاد اسپالانزا»ی[۱۰] ایتالیایی آزمایش تلقیح مصنوعی را بر روی سگ انجام داد. وی در سال ۱۷۸۱م. توانست چنین آزمایشی را بر روی انسان انجام دهد (سلامه، ۱۴۱۷ق: ص۵۵). در
سال‌های بعد آزمایش‌های گوناگونی بر روی حیواناتی مانند میمون، اسب، موش،
سگ، خرگوش و... انجام شد. در این آزمایش‌ها انتقال اسپرم به روش‌هایی غیر
از روش‌های معمول انجام گردید. در سال ۱۹۲۹م. دکتر «کریکوری» توانست انتقال تخمک را با موفقیت انجام دهد (همان، ص۵۶). هم‌چنین در سال ۱۹۴۱م. با انجماد موفقیت‌آمیز اسپرم، بانک آن تاسیس شد.
در سـال ۱۹۷۸م. دکتر «رابرت ادواردز»[۱۱] زیست‌شناس انگلیسی با همکاری «پاتریک استپو»[۱۲] بعد از دو سال پژوهش توانـستند، از طریـق تلـقیـح آزمایشـگاهـی«I.V.F» دختری به نام «لویز براون»[۱۳] را در «اولدهام»[۱۴] انگلستان متولد نمایند. هم‌چنین وی در سال ۱۹۷۹م. یک نوزاد پسر به همین شیوه متولد ساخت. تولدهای دیگری در ۱۹۸۰م. در استرالیا و ۱۹۸۱م. در آمریکا صورت گرفت. این مساله چنان رایج شد که در۱۹۸۸م. فقط در کشور انگلستان حدود ۹۵۶ کودک از طـریق بـاروری خارج رحمی متولـد گردیدند. امروزه تولیدمثل از طریق «I.V.F»
در اکثر کشورهای جهان انجام می‌شود، به گونه‌ای که هزاران نفر با این شیوه
متولد شده و حیات خود را ادامـه می‌دهنـد (رک. رضـانـیا، ۱۳۸۳: صـص۵۵- ۴۷؛ نایب‌زاده، ۱۳۸۰: ص۴۴۳).
اهدای جنین انسان اولین بار در سال ۱۹۸۳م. در کالیفرنیا انجام شد؛ طی آن «تراونسن»[۱۵] و
همکارانش اسپرم اهدا شده را در آزمایشگاه با تخمک تلقیح نموده و جنین حاصل
را به رحم متقاضـی انتقال دادند (رک. جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۴: ص۴۱).
به سال ۱۳۶۹ در ایران نخستین تولد فرزند به شیوه‌های مزبور در بیمارستان «افشار» یزد گزارش داده شد. موسسهی «رویان» که در سال ۱۳۶۸ در تهران تاسیس گردید، نخستین تولد فرزند به شیوهی «I.V.F» را در سال ۱۳۷۲ و تولد از طریق برداشت اسپرماتید و انجماد جنین را در سال ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ گزارش داد(رضانیا، ۱۳۸۳: ص۵۶).
۴) ماهیت اهدای جنین
قبل از ورود به بحث جواز یا عدم جواز انتقال جنین به رحم متقاضی، باید
روشن شود، ماهیت این انتقال چیست و تحت چه عنوان فقهی و حقوقی، صورت
می‌گیرد. آیا جنین می‌تواند مبیع واقع شود؟ اگر جنین قابل خرید و فروش
نیست، انتقال جنین با چه عناوین دیگری قابل تطبیق است؟ آیا انتقال جنین
لزوما باید بر یکی از عقود معهوده منطبق گردد؟
۱-۴) بیع؛
مسلم است که خرید و فروش جنین با خرید و فروش اسپرم و تخمک متفاوت است؛
زیرا اسپرم و تخمک، جزئی از انسان بوده و انسان کامل نمی‌باشد. مباحث مفصلی
دربارهی اینکه آیا انسان مالک اجزای خویش است یا اینکه بر آنها ولایت
دارد، مطرح است ولی نتیجهی هر دو، جواز خرید و فروش اجزا و فرآورده‌های
انسان می‌باشد. به خصوص اجزایی مانند اسپرم و تخمک که انفصالشان از بدن،
ضرر ندارد یا ضرر آن قابل جبران است یا ضرر آن قابل اعتنا نیست (رک. فتاحی
معصوم، ۱۳۸۰: صص ۲۲۸-۲۰۵).
مطابق نظر آیت‌الله فاضل و مکارم، فرآورده‌های انسان با توجه به مال
بودنشان، قابلیت خرید و فروش را دارند (رک. توضیح المسائل مراجع، ۱۳۷۸: ج۲، ص۲۰۳). در
این‌باره برخی معتقدند: اطلاق بیع بر فرآورده‌های انسانی با کرامت وی
سازگار نیست و شاید به همین علت است که عبارت اهدای خون به جای فـروش خون
مصطلح گردیده است. چه اینکه قانون مدنی مصوب ۱۹۹۴ کشور فرانسه در ماده ۱۶-۶
آورده است: «کسی که به آزمایش روی شخص خود تن می‌دهد یا با برداشت اجزایی
از جسم خود یا جمع‌آوری فرآورده‌های آن موافقت می‌کند، نمی‌تواند عوضی در
مقابل آن دریافت کند» (رک. جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۴: ص۱۷۳).
این مساله دربارهی انتقال جنین صورت متفاوت و جدیتری به خود می‌گیرد؛
زیرا اسپرم و تخمک، قبل از لقاح، از فرآورده‌های انسان و متعلق به اوست؛
ولی پس از لقاح، موجودی مستقل و انسانی در مراحل آغازین حیات است. شخصیتی
مستقل دارد و واجد حق می‌باشد. اگر در تضاد بیع فرآورده‌های انسانی با
کرامت انسان تردید باشد؛ در تضاد آن با بیع جنین نباید تردید داشت. به همین
علت بسیاری از فقها، سقط جنین را حتی در مراحل اولیه جایز نمی‌دانند. حتی
برخی، از بین بردن اسپرم‌های رشدیافته در لولهی آزمایش را نیز در حکم سقط
جنین دانسته و آن را مشمول دیه می‌دانند (جناتی، ۱۳۸۲:ج۲، ص۲۳۸). اما
بعضی از فقها نظر مخالف داشته و تصریح می‌کنند: «جنین‌های تشکیل شده در
محیط آزمایشگاه را می‌توان از بین برد، زیرا از بین بردن جنین وقتی حرام
است که در رحم باشد، ولی در خارج رحم دلیلی بر حرمتش نیست» (خویی، ۱۴۲۱ق: ج۲، ص۳۱۹). حتی
برخی جواز از بین بردن جنین خارج رحم را تا مرحلهی قبل از دمیده شدن روح
جایز دانسته و معتقدند: جنین، بعد از دمیده شدن روح، انسان است (رک.منتظری،
۱۳۸۱: ص۹۲). بنابراین انتقال جنین - بر خلاف اسپرم و تخمک- بر عقد بیع منطبق نیست.
