|
بررسی قرآن در قرآن
پایان نامه بررسی قرآن در قرآن در 261 صفحه ورد قابل ویرایش
|
|
| دسته بندی | علوم انسانی |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 502 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 261 |
بررسی قرآن در قرآن
پیشگفتار
«الحمدالله الذی انزل علی عبده الکتاب»[1] ستایش خاص خدایی است که این کتاب استوار را بر بندة خویش فروفرستاد. خداوند این کتاب را بر بندگانش نازل کرد تا بندگان خود را از گمراهی نجات دهد و راه نجات را در تمسک به این کتاب و اهل بیت پیامبر (ص) قرار داد. همچنانکه پیامبر (ص) در حدیث معروف ثقلین میفرمایند: «إنی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی. ما إن تمسکتم بهمالن تضلوا بعدی ابدا» من در بین شما دو چیز گرانقدر باقی گذاشتم. کتاب خدا و عترتم که اگر به آن متمسک شودی هرگز گمراه نخواهید شد»[2]
قرآن در تمامی ابعاد فردی، اجتماعی، مادی، معنوی، دنیوی و اخروی هدایت انسان را تأمین کرده است.
استاد مطهری میفرمایند:
«قرآن مثل بعضی کتابهای مذهبی نیست که یک سلسله مسائل رمزآسا در مورد خدا و خلقت و تکوین مطرح کرده باشد و حداکثر یک سلسله اندرزهای اخلاقی هم ضمیمه کرده باشد. قرآن اصول معتقدات و انکار و اندیشه هایی را که برای یک انسان به عنوان یک موجود با ایمان و صاحب عقیده لازم و ضروری است و همچنین اصول تربیت و اخلاق و نظامات اجتماعی و خانوادگی را بیان کرده است.»[3]
پس از آنجا که شناخت قرآن یکی از ضروری ترین و مهم ترین نیازهای هدایتی بشر است. شناخت آن به سادگی میسر نیست. برای یافتن آن نیز باید به خود قرآن مراجعه کرد و قرآن را در قرآن یافت.
نویسندة معروف اسلام «سید قطب» در مقدمه کتاب خود «تصویر فنی قرآن مجید» بحث جالبی تحت عنوان «من قرآن را پیدا کردم» دارد که خلاصه اش این است.
«این کتاب داستانی دارد، تا کتاب به چاپ نرسیده بود آن را در نزد خود نگاه داشتم ولی امروز که کتاب برای چاپ فرستاده می شود، ناچارم آن را فاش کنم:
در کودکی که برای نخستین بار قرآن را می خواندم، با اینکه فکر من قادر به درک معانی بلند آن نبود، چیزهایی از آن احساس می کردم. هنگامی که بعضی از آیات را می خواندم، عکس ها و تصویرهای جالبی در ذهن من نقش می بست. من از این تصویرهای ساده و قدرت خلاقة قرآن، فوق العاده لذت می بردم. و با آن، مدت ها سرخوش بودم، آن ایام با خاطرات شیرینش گذشت.
هنگامی که قدم در محبط مدرسه گذاشتم وتفسیر قرآن را در کتب تفسیر خواندم و اقوالات این و آن و احتمالات گوناگون را مطالعه کردم. دیدم دیگر اثری از آن «تصویرهای روح پرور» و آن جمال دل انگیزی که در کودکی می دیدم، در اعماق فکر من پیدا نیست. متحیر شدم، مگر این همان قرآنی نیست که من در کودکی می خواندم و آنقدر از معانی آن لذت می بردم ! چرا امروز اینقدر مشکل و پیچیده و خالی از آن روح و زیبایی و لذت شده است؟! مگر این قرآن دیگر است؟ آن تصویرهای زنده و روح پرور کجاست؟ ناچار گفته های این و آن و آن همه احتمالات مختلف و احیاناً نامفهوم را رها کرده به مطالعه عمیق خود قرآن پرداختم و قرآن را در خود قرآن جستجو کردم، نه در گفته های این و آن.
دیدم قرآن بار دیگر، همان قیافة جذاب و دلپذیر، همان تصویرهای دل انگیز و جان پرور خود را به من نشان داد و من مسحور این منظره ها شدم! البته این نقشها و صورتهایی که در این موقع مشاهده می کردم به آن سادگی دوران کودکی نبود؛ چرا اینکه آن روز تنها صورتهای زنده و روح دار آن را می دیدم ولی امروز در پشت آن ها هدفهای عالی و مقاصد بزرگ و پرارزش قرآن را نیز می بینم و در هر حال جاذبه و کشش آن همیشگی و لایزال است. شکر خدا که من قرآن را پیدا کردم …»[4]
در پایان برخورد لازم می دانم که از زحمات مسئولین دانشکده، کتابخانه و مخصوصاً استاد گرانقدر جناب آقای محمدی تشکر کنم که با راهنمایی های خود، در انجام این پروژه مرا بسیار یاری کردند. و امیدوارم که این پژوهش بتواند قرآن را از دیدگاه قرآن هر چند در حد ناقص و ابتدایی معرفی کند. «ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم»[5]
اهمیت موضوع
قرآن کریم تجلی خداوند است، همانطوریکه بشر نمی تواند به شناخت خدا نایل بیابد نمی تواند به شناخت تجلی او، قرآن نیز نایل بیابد، بشر خودش نمی تواند به سادگی قرآن را بشناسد، انسان نیازمند هدایت است و قرآن هم کتاب هدایت. و ما نیازمند به معرفی خود قرآن هستیم.
شناخت قرآن از دیدگاه خود قرآن دارای چنان ضرورت بی بدیل است که هیچ منبع دیگری نمی تواند جایگزین شود. اهمیت این پژوهش وقتی روشن میشود که به نکات ذیل توجه کنیم:
1- نخست اینکه اگر بخواهیم در مورد قرآن کریم صحبت کنیم به اولین مساله ای که برخورد می کنیم این است که عقل و حواس ما نمی تواند به همة مراتب قرآن وقوف پیدا کند، عقل انسان با همة پیچیدگی هایش در برابر عظمت قرآن به زانو درمی آید و ساکت می نشیند.
2- ثانیاً کلام الهی مانند صاحب کلام، بزرگ و فضائلش لایتناهی است که انسان این موجود محدود نمی تواند سخن را در مورد قرآن کمال برساند. بر این اساس ما برای شناخت قرآن نیز باید به خود قرآن مراجعه کنیم تا ابعاد آن را خود معرفی کند.
تبیین موضوع
قرآن کریم سخن خداوند[6]، ثقل اکبر، کتاب جاویدان راهنمای بشر[7] در تمامی عرصه های زندگی است. هیچ مساله ای در قرآن فروگذار نشده است.[8] در عظمت آن همین بس که خود می فرماید: لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیه الله.[9]اگر این قرآن را بر کوهی نازل کرده بودیم، مسلماً او را می دیدی که خاشع و از ترس خدا متلاشی میشود. و یا اینکه رسول اکرم (ص) میفرمایند: «فضل القرآن علی سائر الکلام کنضل الله علی سائر خلقه»[10] یعنی برتری قرآن بر دیگر سخنان همچون برتری خداوند بر خلق خود اوست.
قرآن کریم بزرگترین هدیه الهی است برای انسانها که ایشانرا به سوی سعادت جاودانی هدایت میکند. قرآن مهمترین دلیل بر حقانیت اسلام و رسالت پیامبر گرامی (ص) که همواره با بیان اعجاز آمیزش حجت را بر همة آدمیان تمام میکند[11]. «هنگامیکه قرآن به توصیف خود می پردازد افقهایی از شناخت را در برابر ما می گشاید که چون به پژوهش بیشتر در آنها میپردازیم می توانیم از خصایص قرآن و صفات عالی و کمالی آن آگاه شویم. در فهم کتاب خدا باید از خود قرآن مدد گرفت. هیچ بعدی از معرفت نیست که راهنما و بینه ای از آن در این کتاب آسمانی نباشد.[12]»
قرآن که مبین هر چیز است نمی تواند مبین خود نباشد. و این رساله به تبیین قرآن از دیدگاه خود قرآن اختصاص داده شده است.
برای شناخت قرآن راههای مختلف و معرفهای مختلفی وجود دارد. راه عقلی، تاریخی و سندی و … یکی از معرفها هم خود قرآن است که به بهترین وجه خود را معرفی کرده است. این رساله بر اساس این معرف کار خود را شروع کرده است.
پیشینة موضوع:
بدیهی است که متن اصلی خود قرآن میباشد و پس از آن قدیمیترین منابع روایات تفسیری و متون تفسیری اسلامی است و از صدر اسلام تاکنون دربارة قرآن پژوهشهای بسیاری شده و مطالعات گوناگون انجام شده است و هر کدام از آنها از جهتی قرآن را بررسی کرده اند و دربارة آن ها سخن به زبان آورده اند و به حق هم این پژوهش ها در خور توجه است اما درباره این موضوع به طور خاص سیر کتابهایی نگاشته شده است که مهمترین آنها عبارتند از:
آشنایی با قرآن اثر استاد مطهری، قرآن حکیم و قرآن در قرآن اثر آقای جوادی آملی و قرآن در قرآن اثر محمدباقر بهبودی سیری در علوم قرآن اثر یعقوب جعفری قرآن شناسی اثر آقای مصباح یزدی.
سوالات اصلی و فرعی تحقیق:
1- تعریف لغوی و اصطلاحی قرآن چیست؟
2- اسامی و نام های قرآن در قرآن کدام است؟
3- ویژگی های قرآن از دیدگاه قرآن کریم کدام است؟
4- آموزه های قرآن را بنویسید؟
5- شیوه های پیام رسانی قرآن چیست؟
6- آداب قرائت قرآن چگونه است؟
7- رسالت قرآن چیست؟
8- مخاطبان قرآن چه کسانی هستند؟
روش تحقیق:
این تحقیق به روش کتابخانه ای صورت گرفته است که با مراجعه به کتابخانه و بررسی کتب مختلف تدوین شده است.
چکیده
در این تحقیق افزون بر فصل کلیات که مشتمل بر ضرورت و اهمیت موضوع تبیین موضوع پیشینه است. دارای 7 فصل دیگر میباشد. در فصل اول تعریف لغوی و اصطلاحی قرآن، فرقان، ذکر و کتاب آمده که به قولی این 4 لفظ اسامی قرآن می باشند[13] و بقیه نام ها هم بررسی شده است.
در فصل دوم ویژگی های قرآن مورد بررسی قرار گرفته است. مانند ویژگی الهی بودن، حقانیت، رفع اختلاف و …
در فصل سوم آموزه های قرآن مطرح شده است که حول 3 محور بیان شده: 1- طرح اعتقادات 2- آموزة اخلاقی 3- احکام
در فصل چهارم شیوه های پیام رسانی قرآن گفته شده است. اینکه قرآن برای جلب توجه مخاطبان از چه روشهایی استفاده کرده یا به عبارت دیگر از چه روش هایی استفاده کرده که مطلب بیان شده تأثیر بیشتری روی مخاطب بگذارد.
در فصل پنجم آداب قرائت قرآن بیان شده است. اینکه برای قرائت بهتر با چه آدابی باید همراه باشد.
در فصل ششم هم رسالت قرآن گفته شده است که مهمترین رسالت قران انذار و هدایت است. و در فصل هفتم هم مخاطبان قرآن اینکه خطابهای قرآن برای تمام مردم است ولی مردم در برابر این خطابها چند دسته میشوند.
واژگان کلیدی
قرآن. فرقان. ذکر. کتاب
ویژگی های قرآن بسیار زیاد است و دسترسی به همة آنها خود یک رسالة جداگانه می طلبد ولی ما در این بخش به مهمترین ها آنها پرداخته ایم.
1- الهی بودن:
قرآن برترین نعمت خداوند است. خدای سبحان در سورة مبارکه الرحمن پس از ذکر صفت «رحمانیت» خداوند سخن از تعلیم قرآن به انسان در میان آمده است. «الرحمن * علّم القرآن» این آیات نورانی نشانگر این نکته است که قران کریم، اولین و مهمترین و پربارترین نعمت الهی است، زیرا انسان تنها در سایة تعلیم خداوند و دریافت و تلقی قرآن به کمال نهایی خویش می رسد و تا قرآن نباشد کسی به مقام انسانیت راه نمی یابد.
برترین نعمت خداوند یعنی قرآن کریم «احسن الحدیث» نیز هست، بهترین سخن و زیباترین کلامی است که خدای سبحان نازل فرموده، چه از نظر الفاظ و عبارات و فصاحت و بلاغت و چه از نظر محتوای غنی و انسان سازش. اگر کلامی بهتر و عمیق تر از قرآن کریم امکان می داشت یقیناً خدای سبحان آن را برای خاتم انبیائیش نازل می فرمود. اگر کلامی برتر از قرآن فرض شود و خداوند آن را به دست آخرین پیام آورش ندهد، منشأ آن یا ندانستن است یا نتوانستن و یا بخل ورزیدن که همة این ها از صفات سلبیه ای است که ثبوت آنها بر خدای سبحان محال است. ممکن نیست چیزی موجود باشد و خدایی که عین علم نامحدود است از او بی خبر باشد.
از طرف دیگر بخل و نبخشیدن از نقص و ضعف سرچشمه میگیرد که کمال نامحدود خداوند منزه از آن است. بنابراین قرآن بهترین پیام و کاملترین ره آورد جاودانی و برترین نعمت الهی است و کلامی برتر از آن ممکن نخواهد بود. البته محتمل است سبب عدم تحقق کلام برتر، هیچ یک از
سراسر مزبور نباشد- که همگی به ناحیة فاعل برمی گردند- بلکه جهت عدم تحقق آن، فقدان قابلیت مخاطبان باشد- که به ناحیة قابل برمی گردد- لیکن آنچه مقصود است حاصل خواهد شد. زیرا در دنیا، کلامی والاتر از قرآن محتمل نخواهد بود چون جامعه انسانی برای پذیرش کاملتر از آن مستعد نیست.
مبدأ نزول قرآن
ذات اقدس اله در آیاتی از کتاب خود، اصل نزول قرآن و مبدأ نزول آن را که همان اسمای حسنای الهی است، بیان فرموده که بخش عمدة این آیات در «حوامیم سبعه» است. حوامیم سبعه به هفت سوره ای گفته میشود که در آغاز آن ها حروف مقطعة «حم» آمده باشد. این شروع مشترک ، نشانگر مضمون مشترک و هدف ویژه ای است که این سوره ها دارند.
افزون بر این هفت سوره در سوره های دیگری مانند واقعه، آل عمران، علق نیز به مسأله منشأ و مبدأ نزول قرآن اشاره شده است.
1- نزول از خدای حی قیوم
خدای سبحان در سورة آل عمران می فرماید: الم * الله لا اله الا هو الحی القیوم * نزّل علیک الکتاب بالحق»[14]. آمدن اسمای حسنای الهی درآیات قرآن کریم بر اساس ارتباط موضوع مطرح شده با آن «اسم» است. اگر در آیه ای «الرحمن الرحیم» آمده و در آیة دیگر «شدید العقاب» به دلیل تناسب محتوایی آن آیات با هر یک از این «اسمای حسنی» است.
در این آیات کریمه، پیش از میان نزول قرآن دو اسم «حی» و «قیوم» برای خداوند که نازل کنندة قرآن است، آمده و اشاره به این دارد که نزول قرآن کریم، از مبدأ «حی قیوم» است ولی فرماید: آن خدایی که حی و قیوم است و هیچ معبودی نیست مگر او، قرآن و کتابت خویش را در معیت و مصاحبت حق بر تو نازل نمود.
2- نزول از خدای رب العالمین
خدای سبحان در سورة واقعه نزول قرآن را از ساحت «رب العالمین» بیان فرموده است. «إنه لقرآن کریم * فی کتاب مکنون لایمسه الا المطهرون * تنزیل من رب العالمین»[15]. اگر مقصود از عالمین در این آیه جهان ها و عوالم باشد، معنای این کریمه این است که قرآن از سوی پروردگار جهان ها و عوالم نازل شده و به همین دلیل، هماهنگ با تکوین و عوالم هستی است. و اگر مقصود از عالمیان، جهانیان باشد، در این صورت معنای آیه این میشود که قرآن کریم، از سوی پروردگار جهانیان نازل شده و از این رو برآورندة نیازهای همة انسان ها در همة عصرهاست و فطرت آنان را شکوفا می سازد.
و جملة «فی کتاب مکنون» توصیف دوم قرآن است. می فرماید: قرآن محفوظ و مصون از هر دگرگونی و تبدیل است، چون در کتابی است که آن کتاب اینطور است و آن کتاب عبارت است از لوح محفوظ، همچنان که در جای دیگر فرموده «بل هو قرآن مجید فی لوح محفوظ»[16].
و جملة «لایَمَسُّهُ اِلّا المُطَهَّرونَ» صفت کتاب مکنون و لوح محفوظ است. و معنایش این است که آن کتاب مکنون که قرآن در آن است و یا قرآنی که در آن کتاب است، از دسترس اغیار و ناپاکان محفوظ است و جز پاکان کسی با آن مساس ندارد.»[17]
3- نزول از خدای معلم و اکرم
در سورة علق و در آغاز بعثت و رسالت رسول اکرم (ص) چنین آمده است: «إقرأ باسمِ رَبِّک الذی خَلَق * خَلَقَ الإنسانَ مِنْ عَلَق * إقْرَأ وَ رَبُّکَ الاکْرَم * الذی عَلَّمَ بالْقَلَم * عَلَّمَ الإنْسانَ مالَمْ یَعْلَم *[18].
در این آیات کریمه مبدأ نزول قرآن، خدای «معلم» و «اکرم» معرفی شده و می فرماید: ای رسول ما! قرآن را با نام پروردگارت که آفرینندة عالم است، قرائت کن. خدایی که آدمی را از خون بسته آفرید، بخوان قرآن را که پروردگار تو کریمترین کریمان است. خدایی که بشر را علم نوشتن با قلم آموخت و به آدم آنچه را که نمی دانست، به الهام خود تعلیم داد.
4- نزول از خدای رحمان رحیم
در سورة فصلت که یکی از حوامیم سبعه است فرمود: «حم * تنزیل من الرحمن الرحیم»[19] یعنی این کتاب از رحمت رحمانی حق بشارت گرفته و از رحمت رحیمیه تنزل یافته است. مقصود از این رحمت، رحمت عاطفی نیست زیرا آن رحمت، به دلیل انفعالی بودنش، ملازم با نقص است. چه اینکه به جهت عاطفی بودن، نیاز به چیزی دارد که عاطفه برانگیز باشد و احساسات عواطف شخص را برانگیزد و او را به رحمت وادار نماید.
منظور از رحمت در این آیة کریمه و در اسمای حسنای الهی، رحمتی است که نقص موجودات را به کمال، ترسیم میکند و ناقص را از طریق هدایت، به کمال خویش واصل می سازد و این رحمت، رحمتی ابتدایی و غیرانفعالی است، رحمتی که پیش از خلقت بوده و سبب خلقت است. چنانکه به جهت کامل ساختن مخلوق، همراه آن و پس از آن نیز خواهد بود. در بحث های آتی روشن خواهد شد که هنگام اجتماع دو اسم از اسمای حسنای الهی مانند حی و قیوم، و رحمان و رحیم نکاح آن اسمای حسنی و زواج آن صفات علیا سهم موثری در تنزل قرآن دارد.
5- نزول از خدای مبارک
در سورة دخان می فرماید: «حم * والکتاب المبین * انا انزلناه فی لیلة مبارکه»[20]و سپس می فرماید: «اقرا من عندنا انا کنا مرسلین»[21]
یعنی قسم به این کتاب مبین که ما آن را در شب پربرکت قدر نازل نمودیم و اینکه نزول قرآن در شب «مبارک» از سوی خدای «تبارک و تعالی» است. قرآن ، تنزل یافتة برکت خدایی است، ظاهرش برکت ظاهری دارد و باطنش برکت باطنی.
«و اسبع علیکم نعمه ظاهرة و باطنه»[22] قرآن کریم، برترین نعمت الهی است که در ظاهر و باطنش نعمت فراوان وجود دارد. فرض آنکه، اگر برکتی برای قرآن ثابت شود یا برای شب قدر مقدر گردد همة آن ها بالعرض خواهد بود، زیرا منشاء برکت ظرف زمان یا مظروف آن، ذات خداوند است که برکت، به طور اصیل و ذاتی از آن اوست: «تبارک الذی بیده الملک»[23] بنابراین، مبدأ نزول قرآن خداوند تبارک است.
