|
بررسی فرهنگها و واژه‌های عربی به عربی
پژوهش بررسی فرهنگها و واژه‌های عربی به عربی در 18 صفحه ورد قابل ویرایش
|
|
| دسته بندی | علوم انسانی |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 22 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 18 |
بررسی فرهنگها و واژه‌های عربی به عربی
چکیده:
این مقاله، نگاهی اجمالی دارد به سیر تدوین معاجم و واژه‌نامه‌های عربی به عربی از قبل از اسلام تاکنون. قبل از اسلام در بین اعراب، فرهنگهای شفاهی رایج بود ولی کم‌کم با ظهور و گسترش اسلام، لزوم تدوین فرهنگها و معاجم لغوی به صورت مکتوب احساس گردید. لذا پایه‌های تدوین واژه‌نامه‌ها با اتخاذ یکی از چهار شیوة معجم‌نویسی بنا نهاده شد. معاجم و کتب لغت فراوانی در این رابطه تالیف شدند وبا گذشت زمان بر غنای مجموعه افزوده شد.
از جمله این کتب لغات، کتاب‌های «العین»، «التهذیب اللغه»، «المحیط»، «البارع فی اللغه»، «المحکم»، «الجمهره اللغه»، «المقاییس»، «مجمل‌اللغه»، «الصحاح»، «العباب»، «لسان‌العرب»، «قاموس‌المحیط»، «تاج‌العروس»، «اساس البلاغه»، «محیط‌المحیط»، «اقرب الموارد»، «المنجد فی‌اللغه»، «معجم‌الوسیط» می‌باشند.
کلید واژه‌ها:
لغت، معجم، واژه‌نامه‌های عربی، حروف الفباء، نظام الفبائی، تبویب.
مقدمه:
قبل از اسلام، اعراب توجه چندانی به تحصیل علم از جمله علم صرف و نحو نداشته و تحصیل آن را جزو صنایع و حرف می‌دانستند و سرودن اشعارشان صرفاً براساس شرایط آب و هوائی و نژاد و فطرتشان بود. ولی به دلیل رفت و آمد عربها با بیگانگان و انحراف تدریجی در لغت زبان عربی و از طرفی گسترش اسلام در بین مردم غیرعرب، فراگیری زبان عربی به عنوان زبان دین لازم شناخته شد تا مردم تازه مسلمان در فهم معانی قرآن و احادیث دچار اشتباه نشوند و یا قرآن دستخوش تحریف نگردد. در نتیجه کم‌کم لغت‌شناسی و فرهنگ‌نویسی و تدوین لغت‌نامه‌ها مورد توجه قرار گرفت.(1)
روش‌های تدوین معاجم:
تنظیم کلمات و مفردات برحسب معانی و موضوعات وتدوین رساله‌های کوچک فراوان در این رابطه، به تدریج راه را برای ظهور معاجم هموار کرد و بعدها برای تدوین معاجم نیز طرق مختلفی بکار گرفته شد. از جمله:
1) روش اول:
نخستین روش معجم‌نویسی، از آن خلیل بن احمد فراهیدی پیشگام در علم نحو و واضع علم عروض می‌باشد. وی صاحب کتاب «العین» اولین کتاب لغت در زبان عربی می‌باشد.(2)
در این روش، لغات بر مبنای مخارج حروف (مواضع تلفظ حروف در حلق و دهان) مرتب می‌شوند. این حروف عبارتند از: «ع ح هـ غ خ، ق ک، ج ش ض، ص س ز، ط د ت، ظ ذ ث، ر ل ن، ف ب م، و ی ا» و خلیل معجم خود را با حروف عین یعنی «کتاب العین» آغاز کرد.(3)
معجم وی از «کتب» مختلفی تشکیل می‌شود و هر کتاب براساس ساختمان کلمه تبویت می‌گردد.
او هر حرف را یک کتاب نامید که در برگیرنده لغات زیادی بود و واژگان عربی اعم از مستعمل و مهمل را دارای چهار حالت ثنائی (دو حرفی) و ثلاثی (سه حرفی) و رباعی (چهار حرفی) و خماسی (پنج حرفی)دانست.
خلیل در تألیف معجمش دو نکته را لحاظ کرد: اول تنظیم کتاب براساس مخارج حروف و دوم، مسئله تقالیب.
احتمالاً ابتکار خلیل بن احمد در تنظیم معجم براساس مخارج حروف که برگرفته از هنر موسیقی و آشنائی او با دستگاه صوتی می‌باشد، به خاطر آن است که حروف از طریق صوت راحتتر از کتابت و نوشته، تشخیص داده می‌شوند. وی در تألیف کتاب «العین»، موضوع «تقالیب» را مد نظر قرار داد. به این معنی که تمامی کلمات قابل تصور بعد از جابجا کردن حروف یک کلمه، در یک جایگاه واحدی قرار می‌گیرند. مثلاً وی با قلب ودگرگونی کلمه «ضرم» که در کتاب ضاد قرار گرفته، کلمات دیگری چون ضمر، مرض، مضر، رضم، رمض را به دست آورد. و آنها را هم در همان کتاب قرار داد. و از تکرار این کلمات در سایر کتب معجم‌العین از جمله کتاب م، ر، ... هم خودداری کرد. چرا که در کتاب «ضاد» از آنها یاد کرده بود. (4)
از جمله کتب دیگری که مشابه روش خلیل تألیف شده، کتاب «التهذیب اللغه» تألیف ابومنصور محمدبن احمدبن از هر بن طلحه معروف به ازهری هروی می‌باشد.
او به تبعیت از خلیل، معجم خود را براساس مخارج حروف تدوین کرد و هدفش از تألیف آن، پاکسازی و پیرایش لغات از موارد خطا و اشتباه بود و به همین علت هم کتابش را «التهذیب» نامید.
وی کتابش را با حروف حلقی آغاز کرد و اول آن را حرف عین قرار داد و به حروف شفهی (یعنی فاء و باء و میم) ختم کرد. او همچنین روش خلیل در قلب کردن کلمات یعنی نظام تقالیب را در معجمش اعمال کرد. (5)
اما در بعضی جاها با او اختلاف نظر داشت از جمله اینکه برخلاف خلیل که هر کلمه‌ای که یک یا دو حرفش از حروف علّه (واو- الف- یاء) بود و آنها را به همراه مهموزها (کلمات دارای همزه) در باب لفیف (کلمات دارای دو حرف علّه) قرار می‌داد، او مهموزها را از معتل جدا کرد. (6)
ابن منظور در لسان العرب، تهذیب اللغه را از مختصرترین کتب لغت بر می‌شمارد. (7)
کتاب دیگری که به شیوة خلیل تألیف شده کتاب «المحیط» تألیف ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد (326 هـ - 385 م) معروف به صاحب بن عباد است او در تألیف کتابش از نظر رعایت ترتیب حروف ونظام تقالیب، پیرو خلیل بن احمد بوده و در تقسیم ابواب ازهری پیروی کرده است. و هدفش گردآوری لغاتی بوده که دیگران آن را جمع‌آوری نکرده بودند.
کتاب دیگر، «البارع فی اللغه» تألیف اسماعیل بن قاسم بن هارون ابوعلی قالی بغدادی (288-356هـ) است. با اینکه وی اساس معجم خود را براساس روش خلیل تنظیم و در بیان کلمات و قلب کردن آنها از او پیروی کرد اما، در برخی جاها از جمله تبویب و تقسیم‌بندی بابها، نحوة کار او با خلیل تفاوت داشت.
«البارع»، اولین معجمی بود که در اندلس تألیف شد و نسخة کامل آن تاکنون یافت نشده است. (8)
) روش چهارم
چهارمین روش تدوین معاجم عربی، شامل کتبی چون «اساس البلاغه»، «محیط المحیط»، «اقرب الموارد»، «المنجد» و «معجم‌الوسیط» می‌باشد. در این روش، تبویب و تفصیل و ترتیب کتاب مبتنی بر حروف الفباء است به اعتبار حرف اول و دوم و سوم ریشة اصلی کلمات. این روش که اساس تدوین و تبویب معاجم و فرهنگهای روزگار ما است به نظر گروهی ازدانشمندان، از ابتکارات و ابداعات محمود بن عمر بن محمدبن احمد زمخشری در کتاب اساس البلاغه است. ولی به نظر می‌رسد که مبتکر واقعی آن ابوالمعالی محمدبن تمیم برمکی باشد که در سال 397 هـ زنده بود و تقریباً بیش از یک قرن و نیم زودتر از وفات زمخشری (538هـ) زندگی می‌کرده است. (28)
از ویژگی‌های کتاب «اساس البلاغه» آن است که براساس ترتیب حروف الفباء مرتب شده است و کلمات مجاز از حقیقت و همینطور کنایه از تصریح نیز از همدیگر جدا شده‌اند و زمخشری تفاوت آنها را با ذکر شعر و مثال بیان کرده است. (29)
کتاب دیگر «محیط‌المحیط» تألیف پطرس بستانی می‌باشد. این فرهنگ علاوه بر کلیة لغات موجود در قاموس‌المحیط، شامل تعدادی لغات مرکب و اصطلاحات علوم و فنون نیز می‌باشد.
اگر کلمه‌ای مفرد و مجرد می‌باشد با رعایت حرف کلمه، آن را می‌یابیم. و در صورتی که کلمه، لفظ مزید باشد، ابتدا حرفهای زائد آن را حذف کرده و صیغه مجرد آن را ساخته سپس براساس حرف اولش آن را پیدا می‌کنیم. و اگر در کلمه‌ای حرفی قلب شده و تبدیل به حرف دیگر شده باشد با برگرداندن آن به حالت اول، کلمه در معجم یافت می‌شود.(30)
«اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد» معروف به «اقرب الموارد» تألیف سعید الخوری الشرتونی اللبنانی (1307هـ/1889م) یکی از فرهنگهای عربی به عربی معاصر می‌باشد.
این فرهنگ درخصوص معانی یک لغت، به اشعار و یا ضرب‌المثل‌های عربی استشهاد کرده و اگر بیتی آورده از شاعرش نیز نام برده است.
این کتاب شامل دو بخش است، مفردات لغات و اصطلاحات علمی و اعلام. (31)
«المنجد فی‌اللغه و الأعلام» از لویس معلوف (1326هـ/1908م) یکی دیگر از فرهنگهای رایج و قابل استفادة اغلب محققین و مترجمین می‌باشد. بخش اول آن که مربوط به لغات و واژه‌ها می‌باشد به ترتیب حروف الفباء و با توجه به ریشة کلمات تنظیم شده است. و برای یافتن معنای یک کلمة مزید باید به ریشه ثلاثی مجرد آن رجوع کرد.
و قسمت دوم آن شامل شرح أعلام (اسامی شخصیت‌ها، اماکن شهرها، ...) می‌باشد. (32)
«المعجم الوسیط» تألیف گروهی از ادیبان و لغت‌شناسان معروف مصری یکی دیگر از فرهنگهای عربی به عربی می‌باشد که از نظر جامعیت و اعتبار و ارزش در بین فرهنگهای جدید بی‌نظیر است. در این فرهنگ، واژه‌های جدید و مصطلحات علمی جایگزین واژه‌های مهجور و بدون استعمال شده است آیات قرآنی و احادیث نبوی و امثال عربی و ترکیب‌های بلاغی نویسندگان و شاعران فصیح نیز در آن به چشم می‌خورد.
از ویژگی‌های دیگر این کتاب آن است که در ذکر ابواب فعل با معنای واحد، به یک باب اکتفا شده است. مگر آنکه با اختلاف ابواب، در معنای فعل هم تفاوتی ایجاد شود که در این صورت، همه ابواب آن با معانی آنها ذکر شده‌اند. در باب مصادر نیز مشهورترین و مستعمل‌ترین آنها در معجم آورده شده است.
روشی که در ترتیب مواد لغوی این کتاب به چشم می‌خورد به شرح زیر است:
1- مقدم ساختن افعال بر اسماء
2- مقدم داشتن افعال مجرد بر افعال مزید
3- مقدم داشتن معنای حسی بر معنای عقلی و معنای حقیقی بر معنای مجازی.
4- مقدم داشتن فعل لازم بر متعدی. (33)
